Эхнийх нь ажил дээр тохиов. Хамтдаа сайн дурын ажил хийж буй бүсгүй би долоо хоног бүр хоёр ажилтнаас “Бид чамайг тэр бүр мэдэхгүй гурван зүйлийг нэрлэ. Компанийн оффисийн дотоод ТВ сувгаар тухайн хүний зургийн хамт цацдаг, одоо чиний хариулах ээлж” гэлээ. Миний хариултын хамгийн эхний өгүүлбэр “Англи - миний гурав дахь хэл, монгол оросын дараа” байсан бөгөөд үүнийг бичихийн тулд гучаад минут бөөн бодол болсноос товч сийрүүлбэл:
- Би хэнтэй ажиллаж байна гээд эргэн тойрноо ажиглахад Наттэн, Матт, Дерек, Жон хоёр жил хагас бид хамтдаа сууж нэг баг болж гар нийлэн амжилттай сайхан ажиллаж байгаа. Өмнө нь миний эргэн тойрон Эми, Моррис, Жүди, Хэнк, Родний сууж байлаа. Энэ хүмүүсийн бүгдийнх нь унаган хэл нь англи, эдний дийлэнх нь өөр хэл мэдэхгүй. Англи хэлнийхээ талаар дурдвал сонин бас онцлог байж магад.
- Бусдыг хөгжөөсөн байдалд би зөндөө ордог, буруу үг сонгож хэлээд. Санаагаа зөв ойлгуулахын тулд аливааг давтан хэлэх явдал үе үе гардаг. Сүүлийн хэдэн жил бусдыг буруу ойлгосон явдал гарсангүй...манай багийнхан ер нь англиар ярих надад хэцүү байдаг гэж боддог болов уу
- Энэ хүмүүс миний хамт ажилладаг гар нийлдэг хүмүүс гэхдээ бид бас хоорондоо хөөрхөн өрсөлдөнө. Хэн түрүүлж дараагийн шатанд хүрч цалин хөлсөө нэмүүлэх, хэн илүү аятайхан ажил төслийг түрүүлж авч төслийн багаа манлайлах, хэн түрүүлж мэргэжлийнхээ шалгалтыг өгөх вэ гэх мэтээр, ер нь бол байх ёстой шударга өрсөлдөөн.
- Өмнө нь өөр компанид 13 жилийг үдэхдээ 100 гаруй ажилтантай офист ердөө гуравхан гадаад байсны нэг нь. Долоон жил нэг өрөөнд суусан Родний надаар бид хоёр өглөө мэндэлнэ тэгээд өдөржин огт юу ч дуугарахгүй байх бол энгийн явдал хэмээн өнөө хүртэл тоглоом хийдэг.
- Ийн олныг бодсоор “Англи бол миний гурав дахь хэл, унаган англи хэлтэн хүмүүстэй нэг дор баг болон 16 жилийн турш шударгаар өрсөлдөж голчлон хамтарч ажиллаж байна” хэмээн бичээд охиноосоо лавлав. Арай сагсуу юм биш үү, аав хэмээн хариу ирсэн тул дээр өгүүлсэн товч өгүүлбэрээр сольсон бөлгөө.
Өнөөх нь Ш.Баатар ахын фэйсбүүкээр бичсэн англиар ном уншиж буйгаар эхлээд хэрхэн англи хэл сурсан үйл явдлуудаар дүүрэн тун сонирхолтой, гоё бичлэг ихийг бодуулав. Дагаад маш олон коммэнт, хэлэлцүүлэг өрнөсөнд авууштай зүйлс өргөн байв. Сайн танил Г.Бүрэндэй, Б.Жавхлан нар ярианд оролцсон нь бүр сонирхолтой болгож би хүртэл цөөн өгүүлбэр бичсэн бөлгөө.
Бүрээ, Жавхаа нар хар багаасаа англи хэл үзжээ. Баатар ах алдартай мундаг багш нараар заалгах, их сайн сурах бичиг үзэж дагах, эрдэм номын оргил сайхан орд болсон олон их дээд сургуулийн хаалгыг татах ховор завшаан тохиожээ. Баатар ах Бүрээ нарын багш нар давхцах нь бас сонирхолтой. Хэзээ хаана хэн байсан, юу хийж байсан гээд тухайн цаг үеийн түүхэн амьд баримт болжээ, манай хоёр.
Харин би бээр англи хэлийг хэрхэн сурав? Арван долоон жилийн тэртээ америк гүрний босгыг даваад бараг огт англи хэлгүй нөхөр ирсэн гэхэд хилсдэхгүй. За бүр юу ч ойлгохгүй таг нь юу юм, номын хэдэн хуудас бол эргүүлээд ойлгочихтойгоо байсаан.
Зиаг, бага наснаасаа эхлэе, арай дараалалтай цэгцтэй болох байх. Бид насаар нэг үеийнхэн ч гэлээ Бүрээ Жавхаа нар шиг арван жилдээ англи хэл үзэх боломж миний багад байсангүй. Арван жилээсээ өмнө бол англи хэл байдаг гэж мэдээгүй гэхэд арай хэтрэх боловч миний бага насны орчин “Энэ шинэ пионерийн ордны барилга дээр ажиллаж байгаа орос ах чинь Болгар юм билээ. Билгээ ахыг ялчихдаг тэр куба чинь Танзани, африкийн улс байхгүй юу. Хажуугийн орцонд байн байн ирээд байгаа хятад чинь Лаус гэнээ” гэх мэт байжээ. Тэгээд зурагтаар үзэх хэдэн байлдаантай эсвэл тагнуултай киноноос бол ямар ч байсан герман хэл байдаг гээд ойлгочихсон. Гараа өргө, бууж өглөө, оргодол гэх мэт хэдэн герман үгтэй байж. Ингэж хүн болж бойжсон гаруудын нэг бол би.
Есдүгээр ангид байхад олимпиадынхан гээд бидний хэдэн хүүхдэд МУИС болон УБДС-ын багш нар нэмэлт хичээл заадаг байлаа. УБДС-ын Б.Чулуундорж багш Канадын математикийн олимпиадын англи номноос харж байгаад шууд бодлого орчуулж бодуулна. Манай ангийн Ц.Ганбат (бид сэгсгэр хэмээдэг байсан бөгөөд ёстой элдэвтэй эр, 90-ээд онд ардчиллыг хамгаалж талбай дээр өлсгөлөн зарлаад сууж үзсэн хүн), С.Батболд (бидний дунд хамгийн их хүндлэл хүлээсэн) нарт багш нар хүртэл барагтайд үгүй гэдэггүй байсан ч Чулуундорж багш тэр номоо өгөөгүй юм. Манай хэд төлөвлөгөө зохиогоод надад хэдэн үг зааж өгөөд явууллаа. Арай нямбай гэж санасан юм уу, эсвэл багш намайг жаахан илүүтэй дэмжсэн юм уу “За чи цаадуулдаа алдав, буцааж чамаас л авна шүү, хуудас энээ тэрийг нугалав, цай ус асгав, та хэд мэдээж булаацалдана тэгээд урж салгав...” зөндөө “даалгавар” хэлж байгаад өглөө. Ингээд бид манай ангийн Б.Сайнбаярын гэрт байн байн очно, 52-р сургуулийн Г.Сугарбат англи-орос толь бичиг авчирна, 48-р сургуулиас Б.Лхагважав ирнэ. Манай ангийн хэд бид бүгд нийлээд өнөө номоос үг үгээр нь англиас орос уруу оросоос монгол уруу хөрвүүлнэ, бас баахан тааж маргана, тэгээд бодлого орчуулж байгаа юмуу, зохиож байгаа юмуу...юутай ч бодлого болгоод уралдаж боддог байв. Тэр л миний хувьд өөрөө ч мэдэхгүйгээр англи хэлийг хамгийн анх сурч эхэлсэн үе байх.
Оюутан цагийн хувьд албан сургалтын боломж бас гараагүй гэхэд болно. Өнөө бол манай гэр бүл тэр үеийнхээр найз байсан Я.Борчулуун үргэлж англи хэл сурахыг оролдож, багш нарт шаардлага хүсэлт гаргадаг байв. Манай курсийн монголчуудыг “Та нарын гадаад хэл бол орос хэл, тэрийгээ илүү сайн сур” гээд орос оюутнуудтай цугтаа өөр хэл үзэхийг зөвшөөрдөггүй байж. Манай нөгөө байранд амьдардаг Б.Ундрахбуян нэг өдөр “Жагдагаа чи одоо англи хэл үзэх хэрэгтэй, би чамд багш зааж өгье, чи академи городок орж багшийн дээдийн энэ багштай уулзаад намайг явуулсан гэж хэл” гэв. Тийм хол багштай яах юм бол гээд заасан замаар яваад очтол Александрийн “Хамгийн чухлаас нь эхэл” гэдэг сурах бичгийг хуудас хуудсаар нь фото аппаратаар аваад монтажийн том зураг мэт угааж нийлүүлээд баринтаглан боож хажууд нь бөөн кассет дээр бичлэг дагалдуулж зарж байлаа. Багш бол өөрөө, өөрийнхөө цагаар өөрөө сонсож үзнэ гэсэн үг. Жаахан залуу хойрго зантай товариш Жагдаг эхний гурван хичээлийг дахин дахин давтаад таг, цааш өнөөхийг үзээгүй. Харин манай Борчулуун ёстой хуудас хуудсаар, кассетийг минут минутаар нааш цааш үзэж англи хэлний зах зухаас атгасан.
Хожим манай В.С.Поздняков багш манай сургууль дээр Зайн сургалтын анхны төв байгуулаад Борчулуун бид хоёрыг англи хэлний хичээлд үнэ төлбөргүйгээр суухыг зөвшөөрсөн боловч би нь хоёр гурав очоод алга болчихсон юм. Манай хүн харин биеэ дааж үзсээр багшийн төвөөр дамжаад сүрхий сурсан. Миний хувьд яах аргагүй мэргэжил минь юм хойно хэдэн англи үг өөрийн тогтоосноор цээжилж, тэр нь бүэ, сорү, түпэ (bye, copy, type) мэтээр шууд үсэгчлэн дуудсан програмчлалын хэлний хэдэн үг байжээ. Хэдийгээр ингээд албан сургалт байхгүй ч гэлээ мэргэжлийн шинэ ном, дийлэнх сэтгүүл англи дээр болохоор юутай ч гарчиглана, ойлгочихно гэхээр би гадаад хэлэнд дургүй авьяасгүй гэж бодсон хэрнээ өөрөө мэдэхгүйгээр биеэ даагаад англи хэл үзээд байсан шиг юм билээ.
Сургууль төгсөөд шууд ажлын фронтод шилжиж, эхний зургаан жил ёстой үнэхээр их, эргээд одоо харсан ч сэтгэл дүүрэн баясаж байдаг сүрхий овоо ажиллаж маш олон зүйлийг хийсэн нь эх орондоо анхдагчдын хэмжээнд тооцогдохоор аз таарсан явдал байсан бөгөөд энэ бүгдэд англи хэлний оролцоо маш их байжээ. Тэр үед өнөөгийнх шиг Интернэт хүчтэй байсангүй, бэлэн олон код элдэв зүйл байсангүй, заавар зөвлөгөө ч хайлт хийгээд тэр дороо хэдэн зуу мянгаараа гарч ирдэггүй байж. Миний мэргэжлийн болох, хийж буй ажлын бүх зүйл шинэ тэгээд англи хэл дээр. Гэхдээ л энэ найман жилийн хугацаанд англи хэлний албан сургалтад ганц явсан тохиолдол бий. Япон уруу сургалтад явна гээд бэлтгэж Орос хэлний дээд сургууль дээр (тухайн үед миний нэрлэж заншсан байсан нэр нь энэ, түүнээс гадаад хэлний их сургууль хожим нь хүмүүнлэгийн их сургууль нэртэй болсон) хичээл болгоныг нь өөр өөр багш заадаг гоё сургалтад явсан юм. Одоо санаанд үлдсэн багш нар бол Эрдэнэцэцэг, Чинбат, тэгээд нэг царай нь тод ч нэр нь таг гадаад багш. Энэ курсээ бас их тасална, хоцорно, гэрийн даалгавар хийхгүй...учир нь угаасаа миний ажлын байдал, цаг зав тийм байж билээ. Жилийн ээлжийн амралтаа огт авч үзэлгүй өдөржин шөнөжин бараг 12-15 цаг ажилладаг байсан бөгөөд хэлний курсэд очиж буй нь их юм хэмээн санах.
Хожим сургалтын арай өөр боломж гарсан нь АНУ-ын элчин сайдын яаманд ажилладаг нэгэн дипломатын гэргий манай сонин дээр долоо хоногт нэг удаа хичээл заахад суудаг боллоо. Албан хичээл гэхээс илүүтэй ярианы дадлага талдаа. Анхлан дөрвүүлээ заалгаж эхлээд дарга нарын зав зай бага болж ганцаар үлдээд манай ажил дээр ирэх биш би гэрт нь очдог болж билээ. Үүний дараа өөрийн хувийн компани байгуулж Монголд буй гадаадынхан болон гадагшаа явж бизнес түншүүдтэй англиар ярьж харьцаж ойлголцоод байх хэмжээнд хүрсэн.
Ингээд АНУ-д ирэхдээ албан сургалтад бүтэн сууж үзээгүй, өөрөө биеэ дааж ойр зуурын ярианы хэмжээнд өөрийгөө ойлгуулчихдаг, уншаад бол сүрхий ойлгодог, сонсоход чихний бөглөө ялимгүй арилсан нөхөр ажилд орж билээ. Анхны хэдэн хурал дээрээ бараг унтаж байснаа санахаар өнөөдөр их хөгжилтэй байдаг, өнөөг хүртэл нөхөрсөг харьцаатай явдаг архитектор найзууд миний нойрмоглон суудаг байснаар одоо ч гэсэн манийгаа шоглон тоглоом хийж байдаг юм. Уншаад сүрхий ойлгодог байснаа хэрхэн санаж буй гэхээр ирээд удаагүй байхад жолооны дүрэм судал гээд эхнэр өгөхөд нь долоо хоног жаахан эргүүлж урд хойдын учрыг жаал гадарлаад жолооны дүрмийн шалгалтаа шууд өгчихсөн. Ирэхээсээ өмнө унаа барьж байсан тул жолоодлого бол асуудалгүй бөгөөд шалгалт авсан цагдаагийн өөдөөс хэдэн удаа толгой дохих хэрэг л гарч билээ.
АНУ-д анх орсон ажил жил болголгүй хоёр зүйл санал болгосны нэг нь урт удаан хугацааны гэрээ дагалдаад шаардагдах албан зөвшөөрлийн эрхийг спонсорлох явдал. Нөгөө нь, англи хэлний академик сургалтад оройгоор хамрагдаж авсан дүнгээс хамаарч төлбөрийн хэмжээг даах нөхцөл байлаа. Ингээд Коламбиа коллэжийн оройн англи хэлний оюутан боллоо, хамгийн эхэнд би гайгүй мэддэг гээд хамгийн дээд төвшний ангид явлаа. Мэдээж өмнө нь шалгалт өгч төвшин тогтоосон бөгөөд дээд, дунд төвшний ангиуд зүгээр гэхдээ ажлын хажуугаар суралцах бол дунд төвшний анги санал болгов. Мөн манай энд байх Мизурийн их сургуулийн англи хэлний сургалтаар очиж уулзтал төвшин тогтоох шалгалт аваад огт ажил хийхгүй бүтэн цагаар сурч байж амжилт гаргана хэмээв. Дарга мэдээж хоёрдох хувилбарт татгалзсан хариу өгөөд эхнийхийг сонго гэсэн байлаа. Ингээд дүрмийн хамгийн дээд ангид хамгийн шаардлага өндөртэй багшаар заалгаад тэр улиралдаа С дүнтэй төгсөв. Ажил төлбөрийн талыг даагаад зөвхөн А авбал бүрэн төлбөр төлнө гэдгээ илэрхийлсэн хэсгийг тодруулж будаж өглөө, хүний нөөцийн дарга. Бүр эхнээс нь авч сурвал төлбөр хийх үү гээд дахин дахин лавласаар баталгаатай ойлгож аваад коллэжид эргэж очоод хамгийн анхан шатнаас эхлээд ёстой байж болох бүх ангийг нэг нэгээр гүйцээж бүр уран зохиол, уран илтгэлийн ангид тулж зогсоод бизнесийн мэргэжлийн хичээлүүд авч билээ.
Миний англи хэл сурсан түүх ийм болой.
