Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб

1999 онд АНУ-д анх тавтай, гуравтай хоёр охиныхоо хамт ирээд хамгийн түрүүнд тулгарсан том сорил бол хүүхдүүдийн алба байлаа. Сэтгүүл зүйн дэлхийн хамгийн анхны дээд сургууль болох Мизурийн их сургуулийн сэтгүүл зүйн сургуульд мастер оюутан байсан эхнэр тун завгүй, дээр нь бибээр мэргэжлийнхээ ажлыг олж хийгээд оюутан цагийн нэг мөрөөдлийн ард гарчихмаар. Гэтэл ирсэн газрын хууль, заншил эх орноос минь эрс өөр, насанд хүрээгүй хүүхдийг харгалзагч үгүйгээр орхиж огт болохгүй. Ингээд хүүхдийн алба олохоор шийдлээ. Азаар эхнэрийн үзэж буй нэг хичээл бол ньюс райтинг буюу мэдээ бичих бөгөөд тус хичээлийн хүрээнд Колумбиа Мизуриан сонинд дадлагаар ажиллаж мэдээ, нийтлэл бичнэ. Хэвлэлийн газар үргэлж хамаг мэдээллийн эх сурвалж дээр суудаг хойно манай хүн сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн боловсрол, цэцэрлэг сургалтын олон чухал мэдээлэл дор нь олоод ирлээ. Хамгийн сайн газар бол Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб буюу үгчлэн орчуулбал хүүхэд хөгжүүлэх лаборатори, мөн Чайлдкэйр коннэсшнс (үгчлэн орчуулбал, хүүхэд асрах газруудын хамтын ажиллагаа) ашгийн бус байгууллагад очвол хотын бүх цэцэрлэгийн бүртгэл жагсаалт, хоёр долоо хоног тутмын орон тооны байдал бүхий тайлан авч болно гэв.

Эхлээд Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб орлоо. АНУ-д ирээд удаагүй байгаа миний Америк стандарт хэв маягийн тухай анхны сэтгэлгээ, хүлээлт тун өндөр байсан болов уу, энэ цэцэрлэг жирийн, энгийн, онцгойлох зүйлгүй мэт санагдав. Гаднаас нь хараад үнэлж буй нь тэр. Нарийн бичгийн дарга Дий Энн Снийдтэй уулзлаа “Яг одоо орон тоо байхгүй, нэрээ юутай энд бүртгүүлж болно. Нас насаар нь ангилаад хүлээлгийн жагсаалтад оруулна” гэв. “Удаан хүлээх үү” асуултад “Зарим хүмүүс хэдэн жилээр хүлээдэг” гээд урт жагсаалт үзүүлэв. “Өөр хаана очиж болох уу” гэж асуухад “Стефанс коллэж манайтай ижил судалгааны их сайн цэцэрлэгтэй, очоод үз” гээд хаягийг өгөв.

Ингээд Чайлдкэйр соннэкшнс очлоо. Хагас цаг хүлээгээд ном мэт олон хуудастай хэвлэмэл материал авлаа. Манай хотын болон ойролцоох бүх цэцэрлэг, гэрээр хүүхэд харах зөвшөөрөлтэй газруудын нэр хаяг, насны ангилал, авах хүүхдийн тоо болон сүүлийн долоо хоногийн байдлаар нээлттэй, орон тоотой газрууд гэх мэт хэрэг болох бүх мэдээлэл байх юм. “Энэ жагсаалтаас аль нь сайн бэ, ямар нэг эрэмбэ бий юу?” гэж асуухад “Ажлын дотоод хэрэгцээнд бол эрэмбэлдэг зүйл бий. Гэхдээ түүнийг нийт хүмүүст хэлж болдоггүй, бид нийтийн мэдээлэл дээр ялгаварлах асуудал үүсгэж болохгүй. Сонголт бол зөвхөн таны өөрийнх байх хэрэгтэй” хэмээн хариулав.

Жагсаалтаа харж байгаад Монтенсори сургуулиар орлоо, үнэ хямдавтар боловч орчин нь сүрхий таалагдсангүй. Газрын ойрыг сонгож хэдэн жижиг цэцэрлэг үзэв, санаанд сүрхий хүрсэнгүй. Жаахан алсхан давхиад Вондэрвоулд (гайхамшигт дэлхий) очтол орчин нь тун цэвэрхэн, ангиуд цэгцтэй, захирал багш нар сайтай тун давгүй санагдав. Дараагаар ХэйдСтар (түрүү од) хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж буй зэрэгцээ хоёр цэцэрлэгт очив. Хүүхэд шуугилдсан, яг Монголд байгаа мэт гүйлдсэн, хашхирч зогсоосон … бас өвөрмөц орчин аж. Дарга Стэсигийн өрөөнд түүнтэй уулзаад ярилцаж суутал нарийн бичиг нь ундуутайхан “Өмнөх хүн худлаа хэлсэн байна, энэ улсад хуурамч байж огт болохгүй” хэлээд ороод ирлээ. Дарга “Энэ улсууд бас хүүхдээ өгөх газар хайж буй юм байна, нөхөр нь одоогоор ажилгүй, эхнэр нь оюутан тэгэхээр бараг болох биш юм уу. За та хэд манай нарийн бичигт ярилцлага өгөх үү” хэмээв. Бибээр “За даа, ийм цэцэрлэгт одоо” гэсэн харцаар эхнэрээ харсан боловч үгүй гэж хэлж зүрхэлсэнгүй нарийн бичгийг дагаад гарлаа. Гэтэл од гийсэн явдал болж, нарийн бичгийн дарга хэлэх нь “Та нар яг хэрэгтэй цагт, хэрэгтэй газар, хэрэгтэй үедээ байж таарлаа. Бид жил бүр хоёр хүүхэд их сургуулийн цэцэрлэгт явуулах гэрээтэй, энэ жилийн нэг хүүхдэд танай том охины нас бас танай гэр бүлийн орлого байдал яг тохирч байна”.

Том охин Ж.Номин-Эрдэнэ ийнхүү Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб цэцэрлэгт оров. Номин ногоон ангийн хүүхэд боллоо. Ангийн багш Бэйс Гэйэр, Фрэнк Гэйэр, Пам Стори тэгээд оюутан багш нар. Ногоон анги тусгайлан тоноглогдсон ажиглах өрөөтэй. Ажиглах өрөө ангид болж буй бүх үйл явдлыг харж болох том шилээр тусгаарлагдана. Өрөөний гэрлийн унтраасан үед ангиас бол эргээд харагдахгүй. Өрөөнд тусгайлан гурван суудал бэлтгэсэн, суудал бүр чихэвчтэй. Чихэвч бүрийг сонсогч өөрийн сонголтоор ангид байрлуулсан дөрвөн микрофонд шилжүүлэн сонсож болно. Тус өрөөнд олонтаа сууж хүүхдээ хэрхэн Америк орчинд дасаж, найзтай болж, хэл сурч, тоглож бойжиж буйг харж ажигласан нь намайг өөрийг минь энэ орчинд амар нэвтрүүлэх нэг үүд байсан биз ээ. Үнэндээ таван нас хүртэл нь бибээр хүүхэдтэйгээ шөнөдөө хамт унтахаас бус өдрийн цагаар бямба ням хүртэл ялгаагүй бүх өдрөөр завгүй ажиллаж хөдөлмөрлөдөг, охидоосоо жаахан зайтай явсан юм билээ.

Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб-аар ногоон ангиар манай гурван охин бойжин дамжиж хүн болсон, мөн улаан ангид том хоёр охид явсан бөлгөө. Номин тус цэцэрлэгт явснаас жилийн дараа дунд охин Ж.Болор-Эрдэнэ ногоон ангид шилжиж ирсэн. Харин бага охин Ж.Саруул-Эрдэнэ тус цэцэрлэгийн хүлээлгийн жагсаалтад төрөхөөсөө өмнө орсон бөгөөд гурван нас хүрч байж ногоон ангид элсэх боломж гарсан юм. Тийм ээ, тус цэцэрлэгийн цэнхэр анги бол нярайгаас алхаж явдаг хүүхдүүдийн анги, хамгийн өндөр эрэлттэй анги бөгөөд энэ ангийнхан бүгд төрөхөөсөө өмнө нэр нь хүлээлгийн жагсаалтад бичигдсэн хүүхдүүд.

Чайлд (хүүхэд) сэтгүүлийн үнэлснээр Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб нь өсвөр насны хүүхэд хүмүүжүүлэх салбарт 1992 оноос америкийн үндэсний хамгийн шилдэг арван төвийн нэг болж чаджээ. Жил бүр зургаан долоо хоногтойгоос зургаан настай хүүхэд бүхий 75 айлын өсвөр насны хүүхдийг хөгжүүлэх үйлчилгээ үзүүлдэг, чанартай сургалт болон үйлчилгээг хамгийн чухалд үздэг газар ажээ.

Чайлд Дэвэлопмэнт Лаб нь Мизурийн их сургуулийн судалгаа, сургалт, үйлчилгээний хүрээнд үйл ажиллагаа эрхэлнэ. Хүүхэд бойжуулах өсгөхийн зэрэгцээ их сургуулийн судалгааны төв, оюутан багш нарын мэргэжилдээ өсөх суурь болдог ажээ. Улирал бүр хүүхэд бүр оюутан багштай болдог. Оюутан багш нь хүүхдүүдтэй ярилцаж тухайн хүүхдийн өсөлт, сэтгэлгээ, хөгжилтийн онцлогийг бусадтай харьцуулан академик цаас бичдэг бакалавр оюутнууд бөгөөд эцэг эхэд хүртэл тайлан бичиж өгдөг. Хүүхдийнхээ тухай ухамсар, сэтгэл хөдлөл, биеийн өсөлт хөгжил, болон бүтээлч сэтгэлгээний хөгжлүүдийн талаар бодит хөөрөлдөө, ажиглалтад тулгуурласан үнэхээр бүтээлч гоё тайлангууд авах үнэн урамтай байдаг нь эцэг эхчүүдэд нийтлэг.

Тус цэцэрлэг дөрвөн ангитай: цэнхэр, шар, улаан, ногоон. Цэнхэр анги тав, бусад ангиуд тус бүр гурван үндсэн багштай. Бүх анги хүний хөгжил болон гэр бүлийн шинжлэх ухааны мастер зэргийн багштай. Доктор болон мастер зэрэгтэй багш нар хүүхэд асрахын зэрэгцээ мастер, бакалавр оюутнуудад зөвлөж тусална. Түүнчлэн эцэг эхчүүд сайн дурын ажилтан болж маш ихээр тусална. Сайн дурын үйл ажиллагаа хүмүүсийг их дотносуулж, танилцуулдаг юм билээ, тэгэхлээр хүүхдүүдээр зогсохгүй эцэг эхчүүд хоорондоо танилцаж, мэдлэг мэдээлэл чөлөөтэй солилцох нөхцөл үүсдэг. Дээр нь цэцэрлэгээс гадуур хүүхдүүдээ цуг тоглуулах, үзвэр үйлчилгээнд хамруулах гэх мэтээр элбэг уулздаг нь нөлөөлнө.

Цэцэрлэгийн гол зориулалт хүүхдийн өсөлтийн, хүүхдийн сэтгэхүйн, гэр бүлийн, сургалтын арга барилын, хүүхэд том хүний харилцааны, мэдлэг мэдээлэл дамжих гэх мэт төрөл бүрийн судалгаа. Багш нар судалгаа хийнэ, оюутан багш нар судалгаа ярина, эцэг эхчүүдийн олонх нь их сургуулийн багш судлаачид бөгөөд хоорондоо өөрсдийн судалгааны талаар хөөрөлдөнө. Энэ бүгд хүүхдүүдийн сэтгэхүйг академик ертөнц тийш их татдаг биз ээ, хүүхдүүд цааш цаашдын сургуулиуддаа улам сайн сурдаг, хичээдэг болдог юм билээ. Зөвхөн өөрийн мэдэх он жилүүдэд тус төвөөр бойжсон хүүхдүүдийн орсон их дээд сургуулийг жагсаахад Харвард, Йэль, ЭмАйТи, Стэнфорд, Чикагогийн их сургууль, Корнэл, Аймхорст,  Карлтон, Боувдон, Сэнт Оллаф, Минносатийн их сургууль, Мизурийн их сургууль...бараг бүх топууд нэрлэгдэнэ.

Зөвхөн цахиурын хөндийгээр зогсохгүй Америк орны тэхий голд, тариалангийн талбайнуудаар хүрээлүүлсэн их сургуулийн нэгэн хотод ийн өсвөр үеийнхэн зургаан долоо хоногтойгоосоо эхлээд зургаан нас хүртлээ бүтээлч сэтгэхүйгээр өсөн бойжиж ирээдүйн инновац бүтээгчид, энтрэпренюр болж өсөн торниж байна. Энд ердөө өөрийн мэдэх ганц газраар жишээлэв. Ер нь Америкийн өнцөг булан бүрд, муж бүрд ийм нөхцөл бүрэлдэж тогтсон байдаг бөлгөө.

(үргэлжлэл бий)

Бинг Нөрсэри сургууль

Америкийн зүүн эрэгт амжилттай ажиллаж байгаад баруун эрэгт нүүж очоод дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий бүсгүйчүүдийн танилын хүрээний Аллэй то валлэй (нарийн зөрөг замаас хөндийд хэмээн орчуулагдах) байгууллага үүсгэн тэргүүлсээр бахдам амжилтад хүрсэн Дэбора Пискойны яриа үнэхээр анхаарал татсан юм. Тэдний гурав хагастай ихэр хөвгүүдийн нэг Доминик цэцэрлэгтээ хятад хэл үзэхээс гэнэт татгалзан бүр гэртээ зөвхөн испаниар ярь хэмээн шаардаж эсэргүүцсэн аж. Дэбора болон түүний нөхөр испаниар хатуу хөтүү, тун муухан, ярихчаа болдог америкчууд бөгөөд хоорондоо испаниар ярих гэж оролдож үзээгүй гэнэ. Ингээд хүүгээсээ яагаад хятад хэл сурахыг хүсэхгүй байгаа талаар лавлатал нүдээ заагаад “Би хятад биш, би бол испани гаралтай, би зөвхөн испаниар ярихыг хүсэж байна. Үдийн хоолоор зөвхөн будаа, буурцаг идэж байх болно, оройн хоолны хувьд зайдас (халуун нохой хэмээн үгчилж орчуулж болно) сайн сонголт. Ер нь тэгээд манайх нохойтой болох нь зөв” гэжээ. Аав ээж нь огт испани гарал үүсэлгүй бөгөөд зөвхөн хүүхдийн сэтгэлгээ, зохиомжоос урган гарсан бодол байсан тул бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх үүднээс үүнийг үгүйсгэн зогсоогоогүй сэтгэлгээ бас сонин.

Удалгүй Монтенсори цэцэрлэгт (Монголд ЭмСиЭс компани оруулсан цэцэрлэгийн брэнд, тодорхой арга барил, утга санаа философийн дор сургалт хийдэг) явдаг Доминик ангидаа сэлгүүцэх нь ихсээд бусад хүүхдүүдийн тоглоом сонин биш улмаар сагсуу, уур уцаар ихтэй, бухимдуу болж эхлэхээр санаа зовсон эцэг эх нь хүүхдийн хүмүүжил, хөгжлийн зөвлөх мэргэжилтэнтэй уулзаж хүүтэйгээ ярилцлага хийлгэжээ. Мэргэжилтний хэлсэнчлэн гэртээ байгаа ном, блок, Легоноос бусад бүх тоглоомуудаа гаргажээ. Харин дагахад хэцүү байсан нэг зүйл нь Стэнфордын их сургуулийн кампуст байрладаг Бинг Нөрсэри сургуульд явуулах зөвлөгөө байсан бөгөөд Дэборагийн хамгийн эхний үйлдэл “Тэр чинь тоглоомын газар шүү дээ” гэж хариулаад “Хүүхдээ тоглуулахын төлөө их мөнгө төл гэж та зөвлөж бүр ятгаж байгаа юм уу?” хэмээн асуужээ. Хоёр ихрийн нөгөө, Дрэйк нь Монтенсори сургуулиас маш их юм сурч, дөнгөн данган хорвоотой танилцаж байхтай харьцуулж мөн боджээ.

Ингээд юутай мэргэжилтний зөвлөгөөг даган Доминикийг Бинг цэцэрлэгт явуултал ердөө хоёр долоо хоногийн дараа эрс ялгаа гарч хүү нь жаргалтай, хөгжөөнтэй, даруу төлөв болж багш нарынхаа нэг Марк Марбитэй сүрхий дотносжээ. Хүүгээ авах бүрд нь Марк хүүгийн талаар тухайн өдрийн тайлан амаар тавьж алхам тутмын ажиглалтаа хэлдэг гэнэ. Жишээлбэл, “Том блокууд хэрэглээд ангийн үүднээс эхлээд элсэн талбай хүртэл үргэлжилсэн урт зам бүтээж эхэлсэн. Өөр бусад хүүхэд үүнийг нь сонирхоход өөрийн төлөвлөгөө хүслээ тайлбарлан өгүүлж хамтдаа ажиллаж зөндөө олон сайн дурын туслахуудтай болсон.” “Танай хүү аливааг хийхдээ эхлээд заавал төлөвлөж бодож, санаагаа хөгжүүлдэг. Үүнийг нь хүлээх тэвчээртэй хүүхдүүдтэй хэл амаа ололцоод хамтарч чаддаг тун сайн, зөв сэтгэлгээ бодолтой болж байна” гэх мэт.

Үндэсний шинжлэх ухааны сангийн тэтгэлэг болон үүнтэй тэнцүү дүнгийн хандив доктор Петр Бинг (тухайн үедээ Стэнфордын их сургуулийн бакалавр оюутан байсан) болон түүний ээж Анна Бинг Арнолд нар өгснөөр Бинг Нөрсэри сургууль 1966 онд байгуулагджээ. Сургуулийн анхны зорилго өсвөр насныханд сайн боловсрол олгох орчин үүсгэн хангах, хүүхдийг хөгжүүлэх судалгааны лаборатори болох, бакалавр болон магистр оюутнуудад хүүхдүүдийг ангид ажиглалт хийх боломж олгох зэрэг байжээ. Улмаар сурган хүмүүжүүлэгчид дэлхий даяар судалж суралцдаг өөрийн арга барил бүхий “үндэсний үнэт эрдэнэ” болж хувирсан талаар тус сургуулийн веб хуудаснаа Стэнфордын сэтгэл зүйн танхимын Элеанор Маккоби бичжээ.

Тус сургуулийн сургуулийн үндсэн зарчим нь хүүхэд чөлөөтэй тоглох, хүүхэд юу хүссэнээ хэзээ хийхээр санасан үедээ чөлөөтэй бүтээх гэхдээ элс, блок, будаг, шохой, ус гээд зөвхөн таван зүйлийн материал хэрэглэнэ. Бүх анги хэмжээ томтой бөгөөд анги бүр хагас акр буюу хоёр мянга гаран квадрат метр тоглоомын талбайтай. Хүүхэд бүр хөдөлгөөний болон сонголтын эрх чөлөөг эдэлнэ, зөвхөн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа нь хоол ундны болон уншлагын цаг. Тоглоомд суурилсан философи нь хүүхэд бие даан өөрийгөө зохицуулахад суралцахад тусалсан зохион байгуулалт дизайн гэнэ. Бидний тархийг сурахад дуртай болгох улмаар чадвар чадамжийг зохион байгуулалттайгаар хөгжүүлэх суурь нь тоглоом ажээ.

“Өөрсдийн оюун ухаанд төсөөлснөөр хүүхдүүд үйлдэл хийдэг нь тоглоомын шидэт ертөнцийн гайхамшиг. Тэд өөрсдийн тогтоосон нөхцөл дүрмээр, өөрсдийн олж мэдэж авснаар амьдралд хөл тавина. Тоглоомын явцад хүүхдүүд өөрсдийн дүрмээ зохионо, тэгээд дүрэм нь янз бүрийн шалтгаан нөхцөлийн улмаар өөрчлөгдөх бөгөөд үүнийг нь насанд хүрэгчид огт хэрэггүй мэт санагдаж огт ойлгогдохгүй байх нь элбэг. Ийн тоглох орчноор насан туршийн амьдралд үргэлжлэх аливаад дуртай байх хайрыг асаах түүнчлэн асрах, мөн сурахын хүсэл тэмүүллийг бий болгохыг бид хичээж байна” хэмээн Бинг сургуулийн захирал Женифэр Винтэрс хэлж буй нь ихийг бодуулж билээ.

Ийм цэцэрлэгээр үүнтэй энэ тэнцэн өрсөлдөх газруудаар бойжиж хүүхэд насаа өнгөрөөсөн бүхэл бүтэн хэдэн үеийнхэн инновац бүтээгчид, энтрэпренюр болж өсөн торниж байна гэхээр бид хаанаас юу хийж эхлэх болох гээд олон зүйл асуултад хариу нэгийг олж буй мэт.

(үргэлжлэл бий)

Бүх зүйл гэрээс эхэлнэ

Цахиурын хөндийн найз танилуудаар, за ер нь америк айлууд, хамтран ажиллагч нарынхаар зочлоход, хамтдаа энд тэнд гэр бүлээр цуглахад хамгийн түрүүнд анзаарагддаг зүйл бол аав нар хүүхдийнхээ амьдралд ямар их ойрхныг мэдэрдэг. Манай Колумбиа хот явган алхах, зөөлөн шогших олон парктайгаар тун алдартай бөгөөд аль ч паркад хүүхдээ дагуулсан, хүүхдийн тэрэг түрсэн, дүүжин даажин дээр суугаа хүүхдээ түлхсэн аавуудтай тааралдана. Дэлгүүрт хүнс цуглуулахад, сургуулийн хэрэгслийн тасагт, сургууль дээр хүүхдийн хичээлийн хэрэгсэл өгөх авах үед мөн ижил – эрчүүд элбэг. Сайн таних, үргэлж завгүй байдгийг нь сайтар мэдэх эрс энд тааралдан мэндлэх зуураа ажил хэргийн уулзалтын цагаа тодруулан товч хөөрөлдөж зогсохтой олонтаа таарчээ. Цахиурын хөндийд цөөн зочлохдоо ялангуяа Стэнфордын их сургуулийн эргэн тойрон 15 км-ын дотор энэ явдал бүр элбэг болохыг анзаарсан.

2000 оноос нэрт хуулийн фирмийн партнэр болсон Род Стрийкландийн тухайн уншиж байв. Тэрбээр өөрийн хүүхдүүд явдаг Бовман интернэшнл сургуулийн удирдах зөвлөлийн дарга бөгөөд сургуулийн бэйсбол, сагс болон хөлбөмбөгийн багийн дасгалжуулагч хийдэг. “Хүүхдүүдийнхээ эргэн тойронд байгаадаа жаргалтай, сэтгэл хангалуун. Гэхдээ хүүхдүүд эртхэн төрсөн буюу би 35 биш 25тай байсан бол өнөөгийн мэт боломж үүсэж чадахгүй” хэмээн Род хэлээд “Миний ажил үнэхээр их, цаг зав бага гэхдээ өнөө цагийн технологийн хөгжил их боломжийг бий болгож заавал оффис дээр тогтмол суух шаардлагагүй гэхдээ миний ажил хэзээ ч тасалдахгүй үргэлжилдэг” хэлжээ. Бямба гариг бүр хүүхдүүдтэйгээ өглөөний цай уугаад өдрийн үлдсэн хугацааг хамтдаа гэрээс гадуур ямар нэг ажиллагаанд оролцдогоо заншил болгожээ. Мөн Лассэний галт уулын цэцэрлэгт хүү охины хамтаар зөвхөн гурвуулаа жил бүр аялал хийж заншжээ. “Ажлынхаа хуульч, хамтрагчид болон вэнчур капиталист танил нөхдүүдтэйгээ харьцуулахад би жирийн нэгэн. Бид бүгдээрээ хүүхдүүдтэйгээ их ойрхон. Бид бүгдээрээ хүүхдүүдийнхээ ямар нэг багийг дасгалжуулдаг” гэж Род хэлжээ.

Үүнтэй тун төстэй жишээг манай эндээс олох тун амархан. Миний дарга Жон Гэрки өглөө эрт долоод оффист ирээд орой тав гучид гарч гэрээдээ цаг орчим давхих замдаа утсаараа үргэлжлүүлэн хуралдсаар харих бол түүний ажлын жирийн нэг өдөр. Хэдийгээр ийн завгүй нэгэн ч хоёр хүүгийнхээ хөлбөмбөгийн хоёр багийг дасгалжуулан хот муж дамжин өрсөлдөх энүүхэнд. Бямба ням гаригт багийнхаа багачуудыг дасгалжуулан гадаа өнжинө. Мань хүний хөгжөөнтэйгөөр дуртай хэлэх “Бүхэл бүтэн 90 минут талбайд гүйж тоглох хүүхдүүдэд хангалттай дасгал хийлгэж формд байлгах дээр нь багийн уур амьсгал бүрдүүлж бүгд хамтдаа нэг цул болж тоглох сэтгэхүй бүрдүүлэх гэдэг миний өөрийн хамгийн том сорилт, хичээл. Хүүхдүүд бидний алхам бүрийг дагаад зогсохгүй хянадаг.” өгүүлбэрүүд ихийг бодуулдаг.

Цахиурын хөндийн, ер нь АНУ-н тэргүүлэгч хот бүс нутгийн хүүхдүүд өөрсдийн эцэг эхийг харж, дагаж суралцахаас гадна найз нөхдүүдийнхээ эцэг эх юу хийж буйгаас шууд суралцаж байдаг. Вэнчур капиталист Сию Сигал хүүгийнхээ сургуулийн сурагчдын зөвлөх үйл ажиллагаанд сайн дурын ажил хийхдээ олон зүйл ажиглажээ. “Манай хүүгийн ахлах сургуулийн жуниор (төгсөхийн өмнөх ангийнхан) хүүхэд бүр вэнчур капиталист гэж хэн болохыг сайн мэдэж байв. Энтрэпренюршип энд маш гүн шингэсэн орчин бий болжээ. Хүн бүр үүний тухай ярьж байна. Хэрэв чи энд оролцохгүй бол тэгээд хаалганы гадна үлдлээ гэсэн үг” хэмээн Сию бүсгүй Нью Йорк Таймс сонинд өгүүлжээ.

Энэ мэт олон боломжууд хүүхдийн зөвхөн старт ап сэтгэхүйг хөгжүүлээд зогсохгүй боловсролын үндсэн суурь философийг инновацлах буюу цоо шинэчлэх түүнчлэн бодит амьдралаас урган гарч хорин нэгдүгээр зууны эдийн засгийг бэлтгэх практик болжээ. Энэ бүгд Стэнфордын их сургуулийн хотхонд байрлах Бинг нөрсэри эсвэл Мизурийн их сургуулийн дэргэдэх Чайлд дэвэлопмэнт лаб гэх мэт цэцэрлэгт хүүхэд очихоос өмнө эхэлчихдэг байна.

(үргэлжлэл бий)

Вандан

~ АНУ-д өсөж, бойжсоноор бий болдог өрсөлдөх чадварын давуу тал

Өнөөдрийн үдээс хойш наддаа энэ жилийн хамгийн сүүлчийн амралтын өдөр. Америкт тухайн компанийн хүний нөөцийн бодлого, тухайн хүний ажилласан жилээс хамааран жилийн амралтын өдрийн тоо тогтоогдоно. Амралтаа өдрөөр бүр цагаар авч болдог. Ингээд энэ жилийн сүүлчийн хагас өдрийн амралтыг өөртөө, тодруулвал блогтоо зарцуулахаар суусан хэдийч хамрын ханиадтай дайтах явдал үүссэнээр хуучин бичсэн зүйлсээс ухан зарим зүйл блогдохоор шийдэв.

***

Нэг мэдэхнээ Америк оронд цөөнгүй жилийг үдэж, үзсэн харсан, сурсан туршлагажсан болгоноосоо хэнтэй ч хуваалцан зөвлөлдөөд байх хэмжээнд хүрчээ хэмээн хөөрч хэдэн зүйл хэлхэхээр ийн суув. Энэ удаа голлон ирээдүйг хэрхэн өсгөж бойжуулж, тэдний өмнө ямар боломж бий болгож, ялангуяа үеийнхнээ хөгжилд тэргүүлэн манлайлагчдыг өсвөр наснаас хэрхэн бэлтгэж буй талаар өгүүлье.

Монголоос зочилж буй Ц.Эрдэнэчимэг хэдэн жилийн өмнө хоёр цаг гаран давхин байж нэгнээрээ хэсдэг, гэр бүлээрээ нөхөрлөн ханьсаж байсан сайхан дурсамжаасаа хуваалцан суугаад “Чи ерөөсөө одоо ном бич, үзсэн харсан сурсан мэдсэнээ нэг эргэж хар, нэгтгэ, дүгнэ. Энэ олон жилд цугларсан мэдлэг, туршлагаа бусадтай хуваалцаж бодит амьдралын үнэн байдлыг нутаг нэгтнүүддээ өгүүлэх хэрэгтэй. Тэгээд цаашаа ахиад сурна, мэднэ, үзнэ, харна” хэмээн хэлсэн явдал сүрхий ташуур болов. Мөн хамт ажилладаг Н.Баасандорж хагас жилийн өмнө цугтаа алхангаа “хүүхэд өсгөж буй амьдралынхаа туршлагаар жишээлж баяжуулаад Америк боловсролын системийн талаар ном эсвэл блог бичвэл олон хүнд тус болно доо” гэж хэлсэн нь их урам оруулав.

Мэдээллийн технологийн мэргэжлийн хүний хувьд тэр чигийн зүйлсийг би илүүтэй анзаардаг болов уу. Манай салбарын тэргүүлэгч хэсгийн дийлэнхийг яах аргагүй Цахиурын хөндийнхэн эзэлдэг. Тэнд миний мэргэжил нэгт монголчууд ч элбэгшиж буй, гэхдээ хараахан энэхүү дор өгүүлэхийг минь тэд бичиж бусдад хүргээгүй байх шиг. Мөн нутагт буй мэргэжил нэгтнүүд тийш хошууран зочлох элбэг болжээ. Тэгэхлээр алдарт Цахиурын хөндийн нөхцөл байдлыг түлхүү жишээлбэл сонирхолтой бөгөөд ойлгомжтой болов уу.

Гэхдээ энд хэдэн зүйлийг онцлон дурдах хэрэгтэй. Юуны өмнө бибээр Цахиурын хөндийд түр хугацаагаар алба амины ажлаар зочилж, ойр зуурын сургалт мэтэд хамрагдсан нэгэн бөгөөд яг тэнд удаан хугацаагаар оршин сууж, амьдарч ажиллаагүйгээ дурдах нь зүйтэй. Хэдийгээр биеэ энд санаа тэнд мэт санагдах төдий ч цаг хугацаа, орон зайнаас тун бага хамааралтай ажиллах орчиндоо дасан зохицоод цагийн зөрүү, газрын холыг алгасан нөхцөл байдлыг сайтар ухааран шүүж харсан бөлгөө. Мөн тэндэх орчин оршин суугаа орон нутагтай ижил төстэй зүйл энд арвин элбэг нь нөлөөлсөн бөгөөд эндэх орчноо харьцуулан, зэрэгцүүлэн дор өгүүлэхийг хичээнэ. Заримдаа мэдээж төрж өсөн, хүн болж бойжсон эх оронтойгоо ч зүйрлэх биз ээ.


Өрсөлдөх чадварын давуу тал

Өрсөлдөх чадварын талаар АНУ-н орчин хүүхдэд юу өгдөг вэ? Энэ асуулт санаанд удаан явсан. Хариулт хайн онлайн болон биеэр уулзаж лавласан, ярилцаж хөөрөлдсөн, түүнчлэн хэлсэн бичсэнийг уншиж танилцсан хойшид өгүүлэх залууст өнөө цагийн өндөр хөгжлийн технологи, энтрэпренюршип болон вэнч хөрөнгө оруулалт, дэлхийг өөрчлөх инновацийн амтыг зөвхөн их эрт мэдүүлээд зогсохгүй ижил төстэй өөр нэг зүйл ажиглагдав. Хөгжингүй зах зээлд ажил бүтээлийн амжилт гаргах, өндөр ашиг орлого олох, хамгийн хэрэгцээт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг төрүүлэх мэргэжлийг эзэмшиж улмаар бүтээмж сайтай ажиллаж хөдөлмөрлөх боломжийг бий болгон, мундаг хурдны зам тавьсан хүмүүсийн хамгийн ойрын үлгэр жишээ тэдний эцэг эх, ах эгч нь байжээ.

Стэнфордын их сургуулийн оюутан, залуу энтрэпренюр Аншир Самарын “Ар талын хаалга чинь Эппл болон Гүүгл зэрэг компаниуд гэхээр хамгийн шилдгээр хийж бүтээх хүсэл тэмүүллийг бий болгох халдварт байгаль, орчин бий болдог” хэмээн өгүүлсэнтэй санал бүрэн нийлж байна. Технологийн компанийн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэгч Шэнон Хэнгкок “Өөрийн чинь эргэн тойрны юм бүхэн хамгийн шилдэг байхаар өөрт чинь үнэхээр өндөр шаардлага тавигдана” гэсэн нь найз нөхдөдөө тоглоом болгон миний хэлэх дуртай “Хүссэн ч эс хүссэн ч бөөрнөөсөө ягаарна” өгүүлбэртэй утга ижил биз ээ.

Үүнээс илүү гүнзгий факторууд бас анзаарагдсан. Сүрхий анзаарвал, АНУ-д ялангуяа Цахиурын хөндийд эцэг эх болон хүүхдүүдийн хооронд маш сүрхий холбоо хүүхдийн хар багаас бий болж байна. Ялангуяа аав нарын оролцоо их өндөр. Тэд хүүхдүүдийнхээ хичээлээс гадуурх олон үйл ажиллагааг дасгалжуулахаас эхлээд бүр яг дэргэдээ жишээ болгон дагалдуулж гараас гарт сурган бойжуулах нь элбэг.

Манай монголчуудын дунд элбэг дүгнэлт бол америкчууд маш их биеэ даасан, өөрсдөө хүмүүждэг, гэр оронтойгоо холбоо хэлхээ бага, гэр бүл салалт өндрөөс аав ээжийгээ бараг хүндэлдэггүй гэх мэт ойлголт. Гэтэл яг амьдрал дунд нь орохоор байдал харин эсрэгээрээ гэр бүлийн ялангуяа аав хүний үүрэг роль маш өндөр бөгөөд чухал. Хөлбөмбөгийн талбай, усан бассейн, балетын сургалт, сагсны заал зэргээр зогсохгүй шинжлэх ухааны зуслан, математикийн өдрийн зуслан, технологийн олимпиад тэр бүгдэд аавууд хүүхдийн хамт мөн хоорондоо элдвийг ялангуяа шинэ технологи, бизнесийн талаар ярьж суух.

Хүүхдийн сургуулийн оролцоонд мөн эцэг эхийн үүрэг маш өндөр. Сургуулийн хамгийн чухал газар бол эцэг эхийн зөвлөл. Хамаг чухал шийдвэр тэндээс гаралтай, үүсэлтэй. Жишээ нь, улсын сургуулийн захирлыг хэдийгээр орон нутгийн боловсролын хэлтэс томилдог ч эцэг эхийн зөвлөл эсэргүүцсэн хэн боловч захирал болно оо гэж ёстой үгүй. Хувийн сургуулийн хувьд захирал томилох болон бусад чухал асуудлаар сургуулийн удирдах зөвлөлийнхөн эцэг эхийн зөвлөлийн өмнө бөгтгөнөөстэй.

Мөн хүүхдийг хар багаас нь бойжуулах онцгой сургалттай цэцэрлэг, сургууль элбэг. Цахиурын хөндийгөөр жишээлбэл, Стэнфордын их сургуулийн кампуст байдаг Бинг нөрсөри скүүл дизайн сэтгэхүйн өсвөр насны хөтөлбөрөөр онцгой бол хувийн Нүэвэ болон Харкэр скүүл зэрэг нь дизайн, шинжлэх ухаан, технологид төвлөрснөөрөө хамгийн алдартай. Манай Колумбиа хотод гэхэд Мизурийн их сургуулийн кампуст байрлах тус сургуулийн боловсролын их сургуулийн лаборатори цэцэрлэг болох Чайлд дэвэлопмэнт лаб сургалтын арга барил, элдэв хөтөлбөрүүд мөн өсөж бойжсон хүүхдүүдийн өрсөлдөх чадвараар өмнөх гуравтай дүйж очно.

(үргэлжлэл бий)

Англи хэл сурсан түүх минь

Миний англи хэл хэрхэн сурсан талаарх бодлыг минь сөхөж намайг дотроо нэгийг бодох тэгээд энэ хэдэн өгүүлбэрийг тэрлэхэд хүргэсэн гурван явдал сүүлийн хэд хоногт боллоо.

Эхнийх нь ажил дээр тохиов. Хамтдаа сайн дурын ажил хийж буй бүсгүй би долоо хоног бүр хоёр ажилтнаас “Бид чамайг тэр бүр мэдэхгүй гурван зүйлийг нэрлэ. Компанийн оффисийн дотоод ТВ сувгаар тухайн хүний зургийн хамт цацдаг, одоо чиний хариулах ээлж” гэлээ. Миний хариултын хамгийн эхний өгүүлбэр “Англи - миний гурав дахь хэл, монгол оросын дараа” байсан бөгөөд үүнийг бичихийн тулд гучаад минут бөөн бодол болсноос товч сийрүүлбэл:

• Би хэнтэй ажиллаж байна гээд эргэн тойрноо ажиглахад Наттэн, Матт, Дерек, Жон хоёр жил хагас бид хамтдаа сууж нэг баг болж гар нийлэн амжилттай сайхан ажиллаж байгаа. Өмнө нь миний эргэн тойрон Эми, Моррис, Жүди, Хэнк, Родний сууж байлаа. Энэ хүмүүсийн бүгдийнх нь унаган хэл нь англи, эдний дийлэнх нь өөр хэл мэдэхгүй. Англи хэлнийхээ талаар дурдвал сонин бас онцлог байж магад.
• Бусдыг хөгжөөсөн байдалд би зөндөө ордог, буруу үг сонгож хэлээд. Санаагаа зөв ойлгуулахын тулд аливааг давтан хэлэх явдал үе үе гардаг. Сүүлийн хэдэн жил бусдыг буруу ойлгосон явдал гарсангүй...манай багийнхан ер нь англиар ярих надад хэцүү байдаг гэж боддог болов уу
• Энэ хүмүүс миний хамт ажилладаг гар нийлдэг хүмүүс гэхдээ бид бас хоорондоо хөөрхөн өрсөлдөнө. Хэн түрүүлж дараагийн шатанд хүрч цалин хөлсөө нэмүүлэх, хэн илүү аятайхан ажил төслийг түрүүлж авч төслийн багаа манлайлах, хэн түрүүлж мэргэжлийнхээ шалгалтыг өгөх вэ гэх мэтээр, ер нь бол байх ёстой шударга өрсөлдөөн.
• Өмнө нь өөр компанид 13 жилийг үдэхдээ 100 гаруй ажилтантай офист ердөө гуравхан гадаад байсны нэг нь. Долоон жил нэг өрөөнд суусан Родний надаар бид хоёр өглөө мэндэлнэ тэгээд өдөржин огт юу ч дуугарахгүй байх бол энгийн явдал хэмээн өнөө хүртэл тоглоом хийдэг.
• Ийн олныг бодсоор “Англи бол миний гурав дахь хэл, унаган англи хэлтэн хүмүүстэй нэг дор баг болон 16 жилийн турш шударгаар өрсөлдөж голчлон хамтарч ажиллаж байна” хэмээн бичээд охиноосоо лавлав. Арай сагсуу юм биш үү, аав хэмээн хариу ирсэн тул дээр өгүүлсэн товч өгүүлбэрээр сольсон бөлгөө.

Удаах нь хамт ажилладаг монгол залуугийн хэлж буй хэлний бэрхшээлийн талаар сонсоод “Өөртөө итгэлтэй бай. Чи энэ ажлыг хийх бүх шаардлагыг даваад ажилд орсон. Гурван жил гаран чи зөвхөн англи хэлээр ойлголцоод амжилттай ажиллаж буй. Энэ хугацаанд танай баг наяад хүнтэй болж тэлэх, эргээд арваад хүн үлдэх хүртэлх өөрчлөлтийг чи туулж байгаагаа сана, хичнээн олон унаган хэлтэн явчихав. Чи өөрийгөө муу гэж урвайгаад байвал өөрөө өөрийнхөө өсөх хүсэл мөрөөдлийг булж буй хэрэг, дээр нь өөрийнхөө өөртөө итгэлтэй төрхийг багийнхны өмнө өөрөө унагаж буй хэрэг болно. Чи намайг яаж англи хэл сурсан гэж санана. Чи миний хэл сурах гэж туулсан хурдыг хэд дахин нугалаад нисэж байна” хэмээн зөвлөх явдал гарав.

Өнөөх нь Ш.Баатар ахын фэйсбүүкээр бичсэн англиар ном уншиж буйгаар эхлээд хэрхэн англи хэл сурсан үйл явдлуудаар дүүрэн тун сонирхолтой, гоё бичлэг ихийг бодуулав. Дагаад маш олон коммэнт, хэлэлцүүлэг өрнөсөнд авууштай зүйлс өргөн байв. Сайн танил Г.Бүрэндэй, Б.Жавхлан нар ярианд оролцсон нь бүр сонирхолтой болгож би хүртэл цөөн өгүүлбэр бичсэн бөлгөө.

Бүрээ, Жавхаа нар хар багаасаа англи хэл үзжээ. Баатар ах алдартай мундаг багш нараар заалгах, их сайн сурах бичиг үзэж дагах, эрдэм номын оргил сайхан орд болсон олон их дээд сургуулийн хаалгыг татах ховор завшаан тохиожээ. Баатар ах Бүрээ нарын багш нар давхцах нь бас сонирхолтой. Хэзээ хаана хэн байсан, юу хийж байсан гээд тухайн цаг үеийн түүхэн амьд баримт болжээ, манай хоёр.

Харин би бээр англи хэлийг хэрхэн сурав? Арван долоон жилийн тэртээ америк гүрний босгыг даваад бараг огт англи хэлгүй нөхөр ирсэн гэхэд хилсдэхгүй. За бүр юу ч ойлгохгүй таг нь юу юм, номын хэдэн хуудас бол эргүүлээд ойлгочихтойгоо байсаан.

Зиаг, бага наснаасаа эхлэе, арай дараалалтай цэгцтэй болох байх. Бид насаар нэг үеийнхэн ч гэлээ Бүрээ Жавхаа нар шиг арван жилдээ англи хэл үзэх боломж миний багад байсангүй. Арван жилээсээ өмнө бол англи хэл байдаг гэж мэдээгүй гэхэд арай хэтрэх боловч миний бага насны орчин “Энэ шинэ пионерийн ордны барилга дээр ажиллаж байгаа орос ах чинь Болгар юм билээ. Билгээ ахыг ялчихдаг тэр куба чинь Танзани, африкийн улс байхгүй юу. Хажуугийн орцонд байн байн ирээд байгаа хятад чинь Лаус гэнээ” гэх мэт байжээ. Тэгээд зурагтаар үзэх хэдэн байлдаантай эсвэл тагнуултай киноноос бол ямар ч байсан герман хэл байдаг гээд ойлгочихсон. Гараа өргө, бууж өглөө, оргодол гэх мэт хэдэн герман үгтэй байж. Ингэж хүн болж бойжсон гаруудын нэг бол би.

Есдүгээр ангид байхад олимпиадынхан гээд бидний хэдэн хүүхдэд МУИС болон УБДС-ын багш нар нэмэлт хичээл заадаг байлаа. УБДС-ын Б.Чулуундорж багш Канадын математикийн олимпиадын англи номноос харж байгаад шууд бодлого орчуулж бодуулна. Манай ангийн Ц.Ганбат (бид сэгсгэр хэмээдэг байсан бөгөөд ёстой элдэвтэй эр, 90-ээд онд ардчиллыг хамгаалж талбай дээр өлсгөлөн зарлаад сууж үзсэн хүн), С.Батболд (бидний дунд хамгийн их хүндлэл хүлээсэн) нарт багш нар хүртэл барагтайд үгүй гэдэггүй байсан ч Чулуундорж багш тэр номоо өгөөгүй юм. Манай хэд төлөвлөгөө зохиогоод надад хэдэн үг зааж өгөөд явууллаа. Арай нямбай гэж санасан юм уу, эсвэл багш намайг жаахан илүүтэй дэмжсэн юм уу “За чи цаадуулдаа алдав, буцааж чамаас л авна шүү, хуудас энээ тэрийг нугалав, цай ус асгав, та хэд мэдээж булаацалдана тэгээд урж салгав...” зөндөө “даалгавар” хэлж байгаад өглөө. Ингээд бид манай ангийн Б.Сайнбаярын гэрт байн байн очно, 52-р сургуулийн Г.Сугарбат англи-орос толь бичиг авчирна, 48-р сургуулиас Б.Лхагважав ирнэ. Манай ангийн хэд бид бүгд нийлээд өнөө номоос үг үгээр нь англиас орос уруу оросоос монгол уруу хөрвүүлнэ, бас баахан тааж маргана, тэгээд бодлого орчуулж байгаа юмуу, зохиож байгаа юмуу...юутай ч бодлого болгоод уралдаж боддог байв. Тэр л миний хувьд өөрөө ч мэдэхгүйгээр англи хэлийг хамгийн анх сурч эхэлсэн үе байх.

Оюутан цагийн хувьд албан сургалтын боломж бас гараагүй гэхэд болно. Өнөө бол манай гэр бүл тэр үеийнхээр найз байсан Я.Борчулуун үргэлж англи хэл сурахыг оролдож, багш нарт шаардлага хүсэлт гаргадаг байв. Манай курсийн монголчуудыг “Та нарын гадаад хэл бол орос хэл, тэрийгээ илүү сайн сур” гээд орос оюутнуудтай цугтаа өөр хэл үзэхийг зөвшөөрдөггүй байж. Манай нөгөө байранд амьдардаг Б.Ундрахбуян нэг өдөр “Жагдагаа чи одоо англи хэл үзэх хэрэгтэй, би чамд багш зааж өгье, чи академи городок орж багшийн дээдийн энэ багштай уулзаад намайг явуулсан гэж хэл” гэв. Тийм хол багштай яах юм бол гээд заасан замаар яваад очтол Александрийн “Хамгийн чухлаас нь эхэл” гэдэг сурах бичгийг хуудас хуудсаар нь фото аппаратаар аваад монтажийн том зураг мэт угааж нийлүүлээд баринтаглан боож хажууд нь бөөн кассет дээр бичлэг дагалдуулж зарж байлаа. Багш бол өөрөө, өөрийнхөө цагаар өөрөө сонсож үзнэ гэсэн үг. Жаахан залуу хойрго зантай товариш Жагдаг эхний гурван хичээлийг дахин дахин давтаад таг, цааш өнөөхийг үзээгүй. Харин манай Борчулуун ёстой хуудас хуудсаар, кассетийг минут минутаар нааш цааш үзэж англи хэлний зах зухаас атгасан.

Хожим манай В.С.Поздняков багш манай сургууль дээр Зайн сургалтын анхны төв байгуулаад Борчулуун бид хоёрыг англи хэлний хичээлд үнэ төлбөргүйгээр суухыг зөвшөөрсөн боловч би нь хоёр гурав очоод алга болчихсон юм. Манай хүн харин биеэ дааж үзсээр багшийн төвөөр дамжаад сүрхий сурсан. Миний хувьд яах аргагүй мэргэжил минь юм хойно хэдэн англи үг өөрийн тогтоосноор цээжилж, тэр нь бүэ, сорү, түпэ (bye, copy, type) мэтээр шууд үсэгчлэн дуудсан програмчлалын хэлний хэдэн үг байжээ. Хэдийгээр ингээд албан сургалт байхгүй ч гэлээ мэргэжлийн шинэ ном, дийлэнх сэтгүүл англи дээр болохоор юутай ч гарчиглана, ойлгочихно гэхээр би гадаад хэлэнд дургүй авьяасгүй гэж бодсон хэрнээ өөрөө мэдэхгүйгээр биеэ даагаад англи хэл үзээд байсан шиг юм билээ.

Сургууль төгсөөд шууд ажлын фронтод шилжиж, эхний зургаан жил ёстой үнэхээр их, эргээд одоо харсан ч сэтгэл дүүрэн баясаж байдаг сүрхий овоо ажиллаж маш олон зүйлийг хийсэн нь эх орондоо анхдагчдын хэмжээнд тооцогдохоор аз таарсан явдал байсан бөгөөд энэ бүгдэд англи хэлний оролцоо маш их байжээ. Тэр үед өнөөгийнх шиг Интернэт хүчтэй байсангүй, бэлэн олон код элдэв зүйл байсангүй, заавар зөвлөгөө ч хайлт хийгээд тэр дороо хэдэн зуу мянгаараа гарч ирдэггүй байж. Миний мэргэжлийн болох, хийж буй ажлын бүх зүйл шинэ тэгээд англи хэл дээр. Гэхдээ л энэ найман жилийн хугацаанд англи хэлний албан сургалтад ганц явсан тохиолдол бий. Япон уруу сургалтад явна гээд бэлтгэж Орос хэлний дээд сургууль дээр (тухайн үед миний нэрлэж заншсан байсан нэр нь энэ, түүнээс гадаад хэлний их сургууль хожим нь хүмүүнлэгийн их сургууль нэртэй болсон) хичээл болгоныг нь өөр өөр багш заадаг гоё сургалтад явсан юм. Одоо санаанд үлдсэн багш нар бол Эрдэнэцэцэг, Чинбат, тэгээд нэг царай нь тод ч нэр нь таг гадаад багш. Энэ курсээ бас их тасална, хоцорно, гэрийн даалгавар хийхгүй...учир нь угаасаа миний ажлын байдал, цаг зав тийм байж билээ. Жилийн ээлжийн амралтаа огт авч үзэлгүй өдөржин шөнөжин бараг 12-15 цаг ажилладаг байсан бөгөөд хэлний курсэд очиж буй нь их юм хэмээн санах.

Хожим сургалтын арай өөр боломж гарсан нь АНУ-ын элчин сайдын яаманд ажилладаг нэгэн дипломатын гэргий манай сонин дээр долоо хоногт нэг удаа хичээл заахад суудаг боллоо. Албан хичээл гэхээс илүүтэй ярианы дадлага талдаа. Анхлан дөрвүүлээ заалгаж эхлээд дарга нарын зав зай бага болж ганцаар үлдээд манай ажил дээр ирэх биш би гэрт нь очдог болж билээ. Үүний дараа өөрийн хувийн компани байгуулж Монголд буй гадаадынхан болон гадагшаа явж бизнес түншүүдтэй англиар ярьж харьцаж ойлголцоод байх хэмжээнд хүрсэн.

Ингээд АНУ-д ирэхдээ албан сургалтад бүтэн сууж үзээгүй, өөрөө биеэ дааж ойр зуурын ярианы хэмжээнд өөрийгөө ойлгуулчихдаг, уншаад бол сүрхий ойлгодог, сонсоход чихний бөглөө ялимгүй арилсан нөхөр ажилд орж билээ. Анхны хэдэн хурал дээрээ бараг унтаж байснаа санахаар өнөөдөр их хөгжилтэй байдаг, өнөөг хүртэл нөхөрсөг харьцаатай явдаг архитектор найзууд миний нойрмоглон суудаг байснаар одоо ч гэсэн манийгаа шоглон тоглоом хийж байдаг юм. Уншаад сүрхий ойлгодог байснаа хэрхэн санаж буй гэхээр ирээд удаагүй байхад жолооны дүрэм судал гээд эхнэр өгөхөд нь долоо хоног жаахан эргүүлж урд хойдын учрыг жаал гадарлаад жолооны дүрмийн шалгалтаа шууд өгчихсөн. Ирэхээсээ өмнө унаа барьж байсан тул жолоодлого бол асуудалгүй бөгөөд шалгалт авсан цагдаагийн өөдөөс хэдэн удаа толгой дохих хэрэг л гарч билээ.

АНУ-д анх орсон ажил жил болголгүй хоёр зүйл санал болгосны нэг нь урт удаан хугацааны гэрээ дагалдаад шаардагдах албан зөвшөөрлийн эрхийг спонсорлох явдал. Нөгөө нь, англи хэлний академик сургалтад оройгоор хамрагдаж авсан дүнгээс хамаарч төлбөрийн хэмжээг даах нөхцөл байлаа. Ингээд Коламбиа коллэжийн оройн англи хэлний оюутан боллоо, хамгийн эхэнд би гайгүй мэддэг гээд хамгийн дээд төвшний ангид явлаа. Мэдээж өмнө нь шалгалт өгч төвшин тогтоосон бөгөөд дээд, дунд төвшний ангиуд зүгээр гэхдээ ажлын хажуугаар суралцах бол дунд төвшний анги санал болгов. Мөн манай энд байх Мизурийн их сургуулийн англи хэлний сургалтаар очиж уулзтал төвшин тогтоох шалгалт аваад огт ажил хийхгүй бүтэн цагаар сурч байж амжилт гаргана хэмээв. Дарга мэдээж хоёрдох хувилбарт татгалзсан хариу өгөөд эхнийхийг сонго гэсэн байлаа. Ингээд дүрмийн хамгийн дээд ангид хамгийн шаардлага өндөртэй багшаар заалгаад тэр улиралдаа С дүнтэй төгсөв. Ажил төлбөрийн талыг даагаад зөвхөн А авбал бүрэн төлбөр төлнө гэдгээ илэрхийлсэн хэсгийг тодруулж будаж өглөө, хүний нөөцийн дарга. Бүр эхнээс нь авч сурвал төлбөр хийх үү гээд дахин дахин лавласаар баталгаатай ойлгож аваад коллэжид эргэж очоод хамгийн анхан шатнаас эхлээд ёстой байж болох бүх ангийг нэг нэгээр гүйцээж бүр уран зохиол, уран илтгэлийн ангид тулж зогсоод бизнесийн мэргэжлийн хичээлүүд авч билээ.

Миний англи хэл сурсан түүх ийм болой.

Гурван жил

Яг гурван жил хоёр хоногийн өмнө өнөөгийн ажлынхаа үүдийг сөхсөн бөлгөө. Тиймдээ уржигдар “3 years!” хэмээн жиргэв. Өнөөдөр харин блогоо эргэнгээ ерөөсөө үүнийг тэрлэе хэмээн санав.

За уул нь сүртэй тоо, сүрхий ажил биш хэдий ч хүний амьдралд гурван жил богино бас урт юм гэдгийг эргэцүүлэн бодлоо. Энэ хугацаанд чамгүй шинийг сурч, багагүйг мөн мартаж, адал явдлаар дүүрэн, хамгийн гол нь эргээд харахад өгөөж ихтэй, өвөрмөц үйлс болон өөдрөг хүмүүсээр хүрээлүүлжээ. Салбартаа зуу гаруй жилийн түүхтэй, тодруулбал мэдээллийн технологийн өнөө цагийн цорын ганц зуу давсан настай, тэр хэмжээний туршлагатай компанид ажиллана гэдэг сонирхолтой. АйБиЭмэйр хэмээн нэрийг ердөө ийм хугацаанд үүрч яваа боловч яг үнэндээ АйБиЭм хэмээх энэ их айлтай хамаагүй өмнө холбогдож бас ч чамгүй ажил амжуулжээ.

Өнөөгөөс гурван жилийн өмнөх өдрөөс өмнөхөн бол арван гурван жилийг Семко хэмээх компанид өнгөрүүлсэн бөлгөө. 2000 оны таван сарын нэгэн, энэ өдөр Семко хэмээх айлын босгыг давж байжээ. Америк оронд анх нэг их удахгүй гэсэн бодолтой, богино төлөвлөгөөтэй ирсэн би, за ер нь ажиллаад нэг үзье, ажлын зөвшөөрөл өгч байхад мэргэжлийнхээ дагуу энэ хөгжингүй зах зээлд хөл тавих гэдэг ер нь давгүй боломж юм байна хэмээн төлөвлөгөөгөө өөрчилсөн нь өнөө хүртэл анх ирсэн хот, орчиндоо оршин сууж, ажиллаж амьдарсаар буйн эхлэл байж.

Ажлын анхны зөвшөөрөл минь найман сарын хугацаатай байлаа. Санаандгүй (англиар бол сэрэндипити гэх энэ нь рэндом буюу санамсаргүйгээс эрс ялгаатай ойлголт) танилцсан бүсгүй Семкогийн үүдийг татуулахдаа “За чи наад ярьж байгаа, удахгүй буцна гэдгээ хэлж болохгүй, би удаан ажиллана, тав гурван жил суурьшина гээрэй” хэмээн давтан давтан сануулж билээ. Чи цагт ямар цалин авмаар байна асуултад хариулсан тоог нугалсан үнэлгээ чамд санал болголоо шүү, чи одоо хичээгээрэй гэснийг мартдаггүй. Зургаан сарын дараа жинхэлнэ, одоогоор түр ажилтан, жинхлэхээр цалин чинь нэмэгдэнэ гэдгийг хагас хугас ойлгож байснаа санахад миний англи хэл үнэхээр сайн байсан байх:-). Гэтэл манийг Семко маань ихэд тоож гурван сарын дотор жинхэлж билээ. Хожим нь даргатайгаа их зузаан болж мөн компанийн хүний нөөцийн програм хангамж, цалин хөлс тооцооны алгоритм зохиох үед мэдэж авснаар миний эхний найман сарын цалингийн нэмэлтийн зөрүүг сайн хүн олж өгсөн гээд манийг анх ажилд оруулсан танилд шагнасан нь угаас хүний нөөцөд байдаг, практик болсон явдал юм билээ.

Манай ажил даваагаас пүрэвт өглөө долоо гучид эхлээд өдөр 45 мин үдийн цайны цагтай тэгээд орой тавд тарна. Харин баасанд долоо хагасаас 12:30 хүртэл цайгүй ажиллаад эрт тарна. Ажилдаа ороод элдвийг сураад, бас хамаагүй монгол зангаараа цөөнгүй зүйлийг санаачлан өөрчлөөд овоо гялалзаад найман сар нэг долоо хоног болов. Тэр нэгэн өглөө даргатай хоёр хурал дамжаад дарга за хамтдаа цайлангаа ажлаа үргэлжлүүлэн ярилцъя гэв. Харин би хүүхдийн сургуулиар орох хэрэгтэйгээ дуулгахад за тэгвэл хувийн ажлаа амжуулчхаад ир гээд бид салж билээ. Удалгүй араас залгаад захиалга өгчихлөө, ирэх замаараа дайраад үдийн хоол аваад ирээрэй хамтдаа конферэнс өрөөнд суунгаа иднэ гэж байна. Хоол даалгаж буй хүн дуртай байлгүй яах вэ, ингээд сургуулиар ороод бас банкаар дайраад өнөө хоолны захиалгыг аваад ажил дээр иртэл дарга үүдэнд хүлээгээд зогсож байв. Овоо их өлсөж дээ хэмээн санатал нэлээд баргар царайтай угтангаа шууд дагуулаад хүний нөөцийн өрөөнд орлоо. Өөдөөс хүний нөөцийн дарга уучлаарай, ажлын зөвшөөрөлгүй хүн ажиллуулж болохгүй, сүүлийн цалин бууснаас хойших тав хоногийн чек энэ байна гээд мөн энд энд гарын үсэг зураарай хэмээн хоёр баримт өглөө. За ингээд халагдчихав.

Хоёр сар гаран болж ажлын шинэ зөвшөөрөл ирлээ. Даргадаа утас цохилоо, чиний оронд хүн авсан, одоогоор орон тоо байхгүй гэв. Зиаг энэ зөвшөөрлөөрөө юу ч хамаагүй хийгээд тэгээд ирсэн замаараа дуртай дуугаа дуулаад буцах болжээ хэмээн бодож байтал хоёр гурав хоногоос утас дуугарч дарга дуудаж байна. Маргааш нь яасан юм бол гээд гайхасхийгээд очлоо, тэгсэн миний компьютерыг уулзалтын жижиг өрөөнд засаад чамд шууд өгөх өрөө алга энд түр суу, одоо ажилдаа ор гэхдээ ганц нөхцөл байна. Бид чамд өөрсдөө ажлын зөвшөөрөл авч өгнө, урт хугацааны гэх. Ингээд төслүүдээ буцааж авлаа, дээр нь АйБиЭмийн Домино гэх имэйлийн системийн хөгжүүлэлтийн гэрээт ажил нэмж авлаа. Нэг мэдэхэд эхнэрийн хичээл дуусаж бид оюутны хотхоноос нүүх хэрэг гарав. Дарга арга зааж өгч байна, байр худалдаж авна гэж дэд ерөнхийлөгчид хэл, тэгвэл чиний ажлын зөвшөөрлийг хөөцөлдөхөө эрчимжүүлнэ гээд. Зөвлөгөөг нь дор нь дагалаа, үр дүн нь гэр бүлээр 3 жилийн виз авч өгөх хуульчийн зардлыг даахаар болж мөн байр авахад тусална гээд цалин овоохон нэмж өгөв.

Америкийн компанид ажиллахад цалингаас гадна бэнэфит гээд сүрхий дэмжлэг бий. Өмнө өгүүлсэн хуулийн зардлаас эхлээд эрүүл мэндийн бүрэн даатгал, тэтгэврийн хувийн сангийн нэмэгдэл, ашиг орлогын хуваарилалтын сангийн ногдол, сургалтын тэтгэлэг, зарим зүйлсийн хэрэглээний хүүгүй зээл гэх мэт. Миний хувьд коллежийн англи хэлний бүх шатны сургалт, мөн мэргэжлийн олон сургалтууд, бизнесийн удирдлагын мастерын сургалтын төлбөр, стэнфордын их сургуулийн энтрэпрэйнюршип сургалтын хичээлүүд гэх мэтээр жил тутам гурваас таван мянгын дэмжлэг тэтгэлэг авч байснаа тун их азтайд үздэг. Эдийн засаг ч сайн байж, тэр үед.

2008 онд эдийн засаг хямрах үед барилгын салбарт дийлэнх нь зогсонги байхад өсөж байсан цөөн бизнесүүдийн нэг нь манай Семко байлаа. Гол шалтгаан нь Саудын Арабын зах зээлд тун оновчтой цагт зөв бодлого явуулж амжилттай гэрээнүүд хийв. Миний хувьд мөн хувьтай хэрэг болсон нь гурван жил зарцуулж зохиосон цогц програм хангамжаар тэнд байх хэдэн өндөр гоё шинэ барилгуудыг хянаж, төхөөрөмжүүдийг удирдах боллоо. Өнөөг хүртэл миний бүтээлүүд тэнд ажилласаар байгаа гэхээр бас сонин, бахархалтай ч юм шиг. Мөн долоо хоногийн ажлын 40 цагийн наймыг өөрийн хүссэн зүйлд зарцуулах боломж гарлаа, ингээд олон нийтийн ажилд цаг овоо зарцуулж сайн дурын дэмжлэг үзүүлдэг сэтгэхүй сайтар сууж авав. Хажуугаар нь өөрийн хувийн жижиг бизнес бий болгох боломж гарлаа. Домино чиглэлийн хөгжүүлэгчийн болон админий сертификатууд АйБиЭмээс, сүлжээний мэргэшсэн сэртификэтүүд Сискогоос авлаа.

Нэг өдөр Семког Флактвүүдс гээд европын бизнэс худалдаж авсныг зарлав. Семкогийн гол хувьцаа эзэмшигчид компаниа өссөн, үнэ хүрсэн дээр нь худалдахаар шийдэж. Бизнес эрхлэгч хүмүүсийн, хөрөнгө оруулагчдын хувьд байдаг жирийн эрүүл сэтгэлгээ юмаа, энэ бол. Дарга цэрэг, ажлын арга барил, ажлын соёл, үүрэг хуваарь гээд өчнөөн зүйлд эрс ялгаа гарч олон зүйл өөрчлөгдөв. Гэхдээ нийтдээ таван жилийг Флактвүүдс зарцуулж байж бүх зүйл тэдний бизнес соёлд шилжсэн хэдий ч Семко гэдэг брэндийг өөрчилж чадаагүй одоо ч хэвээр байлгаж буй.

2011 онд манай хотод АйБэЭм салбараа нээв. Өмнө гэрээт ажил олныг хийж өгч байсны хувьд тийшээ амархан шилжинэ гэж бодсон боловч яг цагаа тулахад байдал тийм биш аж. Хоёр жилийн турш нийтдээ зургаан удаа ажлын өргөдөл гаргаж, таван удаа ярилцлагад орсон боловч авдаггүй ээ. Энэ бүгдээ бас ажлаасаа, ажлынхнаасаа нууна. Долоон жил нэг өрөөнд суусан анд минь 2012 онд АйБиЭм-д шилжиж үйлчилгээний салбарт ажилласан юм. Нэг орой мань хүн залгаж байна, чи ажлаа солихгүй юм уу, манайх Доминогоор хүн авна гэнэ ээ гээд. Энэ нь миний зургаадах өргөдөл бөгөөд яг энэ өргөдөл, ажлын байраар хоёр ярилцлагад орж билээ. Бас л авсангүй, найздаа “за би ухаант ертөнц байгуулах ухаан хүрэхгүй хүн ажээ” хэмээн тоглоом хийгээд загнуулж билээ. Долоо хоногийн дараа найз дахиад текст бичиж байна, чи үйлчилгээнд ажиллах уу, манай дарга чамайг авч магад гэж байна гэлээ. Энэ удаагийн миний ярилцлага утсаар ердөө зургаан мин үргэлжлэв. Намайг надаас өөрөөс минь илүү мэддэг хүнтэй утсаар ярьсан сэтгэгдэл үлдсэн юмдаг. Зиа ингээд АйБиЭмийн жинхэнэ ажилтан болов. Ердөө Ай-63 гэх хурдны замын нөгөө талд нүүв.

Бичлэг минь баахан тойрч тойрч, нуршиж нуршиж, арван гурван жилийг туулан байж блогийн гарчиг гурван жилд ирлээ дээ. Тийм ээ, гурван жилийн өмнө ажлаа би сольсон юм, тэр үедээ “сэтгэлийн дуудлага гэж байдаг юм болов уу, зөрүүдлээд, эрсдэлээ үүрээд хурдны замын нөгөө талд гарав” хэмээн жиргэж суулаа.

Сэтгэлийн дуудлага гэдэг нь үнэхээр би өөрөө сонирхож дурласан хэрэг. Уул нь нэг компанийн 50 жилийн түүхийн 13-г нь цугтаа бүтээлцсэн, хийсэн юмтай хэлэх үгтэй нэгэн боловч шинэ өөрчлөлт хийхэд сэтгэл минь дуудагдаад байж. 100 жилийн түүх, гэхдээ бүр мэргэжлийн минь чиглэлийн тэр их туршлага, тэр их далай мэт мэдлэгээс шууд шанагадана хэмээн сэтгэсэн хэрэг. Түүх 110 хэмээх үед 10 нь миний хөдөлмөр гэнэ, бас манай Монголд салбар нээгдэхийг хэн байг гэхэв гээд хөөрсөн, мөрөөдсөн хэрэг.

Зөрүүдэлсэн нь бас үнэн юм. Хамаг ажил хэрэг дахиад эхнээсээ, шинэ хүмүүс, шинэ орчин, шинэ соёл, шинэ ажил...уул нь тэгж гүйдэг нас бас биш баймаар. Тогтсон ажлаа зүгээр сольсон биш цалингаа бүр арван мянгаар буулган байж нүүлээ. Өнөө бэнэфит буюу хангамж хүртэл шинэ газар арай сул байх гэрээний санал өглөө. Хагас ажлын өдөр болон баасан гариг алга болох хайран байгаатай эвлэрэлгүй зөрүүдлэв. Жилийн амралтын хоног цаг мөн 12 цагаар буурч байлаа, ахиад хоёр сар болоход зөрүү 16 цаг буюу жилдээ цалинтай бүтэн хоёр хоног алдана гэсэн үг.

Эрсдэл үүрсэн нь мөн үнэн. Өмнө өгүүлдэг зөрүүдэлсэн бүгд эргэж олдохгүй эрсдэл үүрэв. Гэхдээ эрсдэл гэдэг зөвхөн алдах бус бас олж авах боломжийг дагуулдаг. Угаасаа бизнес хүртэл өндөр ашиг өндөр эрсдэл туулдаг гэдэг. Шатар тоглоход хүртэл хожилд хүргэх хурц нүүдэл их эрсдэл дагуулдаг. Алдахаас олох нь илүү гээд эрсдэл үүрэх тэнхээтэй байжээ, овоо.

Хурдны замын хувьд бодитоор бол үнэн. Манай хотоор туулдаг улс мужийн статустай хоёр хурдны замын нэг болох Ай-63 хоёр талд бараг хоорондоо харагдчихмаар (манай хот мод ихтэй, бараг ой шиг. Тэр моднууд байхгүй бол шууд харагдана л даа) хоёр оффис. Хийсвэр утгаар ч мөн хурдны замын хоёр тал шиг ялгаатай буюу хуучин ажил бол миний мэргэжлийн акул бизнесийн жижиг хамтрагч, гайгүйхэн хэрэглэгч юм. Харин шинэ ажил бол миний мэргэжлийн үйлдвэрлэгч, бүтээгч.

За ингээд ажил эхлээд эхний гурван сар амралтын газар, диваажин мэт байлаа. Бараг юу ч хийгээгүй, сул цалин авч буй мэт. Онбоардинг буюу хэрэглэгч харилцагчийн бизнес үйл ажиллагаанд оролцох эрхээ хүлээж буй хэрэг. Удаан хүлээлгээд байхаар нь амралтаа аваад ес хоног байгалийн үзэсгэлэнт Еллоу Стоун үндэсний паркаар зугаалав. Харин дараагийн зургаан сард ёстой толгойн хамаг үс арзайх үе олон байж. Амьдралд минь хамгийн ууртай, уцаартай цаг мөч тэгэхэд л тохиосон байх. Таван сарын дотор долоон дарга сольж, дөрвөн баг дамжиж, дөрөв нүүж...ажлын хурд, арга барилын өөрчлөлт гэх мэт олон сорилт туулсан даа. Яваандаа байнгын өөрчлөлт бол тогтмол хэвийн санагдах болдог юм билээ. 24/7 буюу хорин дөрвөн цаг долоо хоног тасрахгүй үйлчилгээ үзүүлэх жижүүрийн үүрэг хүлээгээд бүтэн нойргүй долоо хонох, гурван шөнө дараалж ганц хоёр цаг унтах үе таарч байв. Цалингаа бууруулж ирдэг тэнэг толгой гэж бодовч буцахгүй шүү гээд гүрийж сууснаа одоо эргээд нэг бодоход хөгжилтэй.

Тэгсээр аргаа нэг оллоо. Долоо хоногийн үндсэн дөчин цагийнхаа наймд өөрийн хүссэн зүйлээ хийдэг болж, өөрийгөө хөгжүүлэх буюу үндсэн үүргээс гадуур, ахисан албан үүргийн нэмэлт ажилд бас найм орчим цагийг зарцуулдаг боллоо. Ажлынхаа хажуугаар олон нийтийн, сайн дурын элдэв ажилд цаг зав элбэг зохицуулах, амжуулах. Ажлаас үүнийг мөн ихээхэн өөгшүүлэн дэмжинэ.

Гурван жилд гээд бичих зүйл зөндөө, адал явдал элбэг. Хожим үргэлжлүүлнэ ээ...

Мэдээллийн технологи гэж оюуны өмч, боловсрол бөлгөө

Цахим өртөөгөөр найман сард нэг хэлэлцүүлэг маягаар санаа гаргаж бичсэн зүйлээ эргэж харан блогдохоор шийдэв. Блогтоо юм бичихгүй юм даа гэсэн маш олон имэйл, инстант мэссэж, мөн жиргээний ДМ ирлээ, нээрээ үнэхээр блогдох завгүй, амьдрал өрнөсөөр ...

. . .

Сайн байцгаана уу, өртөөчид

Зарим нь өртөөний наадам хийж сайхан салхилангаа барилдаж, зарим нь үгэн барилдаан, үгэн зугаалгыг толгой холбон онлайн наадаж байх шиг. Хэд хоног хөгжилтэй сайхан унших зүйлээр элбэг бас үзэх зураг хөргөөр баян байна. Ингээд өмнө өртөөгөөр уншиж байсан зүйлтэй холбоотой биччихье хэмээн бодсон мэдээллийн технологийн талаар ганц хоёр зүйл дурдсуй.

Мэдээллийн технологи (АйТи) гэхээр хүн бүрд өөр өөр дүр зураг харагддаг байх, мэдээж, Зарим маань энэ бол жаахан юм ш дээ, мэдлэгийн эдийн засгийн дэргэд; би лав тоож ганц энэ сэдвээр дуугардаггүй өргөн олон зүйл хийнэ ээ гэх. Зарим нь үүнийг холбооны салбар мэтээр харах, тэгээд монгол хөгжиж байна аа, тэдэн гар утастай тэнд тэнд өндөр хурд хүрсэн гэх. Зарим нь компьютерээр төсөөлөх, ялангуяа уямж зохиогчдоор дүрслээд, үндэсний гэж юм алга үгүй мөн баларсан салбар шүү, өрсөлдөх чадвар нь хаана байгаа юм бүү мэд хоорондоо учраа ололцмоор юм гэх нэгэн байхад засаг жаал юм хайрлахгүй гаднынхныг илүүд үзээд бяд хэдийгээ нүд үзүүрлээд гэх нь бий. Уул уурхайн салбарын хэмжээнд цалин өгөх боломжгүй гэх нэгэн байхад юу гэж дээ энэ салбарын томчууд чинь уул нь уурхайн акулаас 5-10 дахин том байж илүү олон хүний итгэлийг олж хармааг нь санхүүгийн зах зээлээр хоосолчихдог ш дээ гэх ...

Мэдээж маш олон талаас өргөн их ойлголт бий хэдийч мань өөрийн хардаг өчүүхэн жижиг хэсгүүдийн талаар өртөөчлөе. АйТи гэхээр надад миний хийж буй өдөр тутмын ажил, хоолоо олж идэх болсоор 20 арай хүрэхгүй жил болж буй мэргэжил минь гэж бодогддог. Ингээд хамгийн түрүүнд юу мэдрэгддэг гээч ... өдөржин нүддэг тооцуур лав биш ... өглөө бүр логин хийдэг сүлжээ бас биш ... өдөртөө хэдэн имэйл аваад байдаг өртөө бас арай биш ... үе үе ойрхон нууц үгээ солин хамгаалж сүйд болдог хэдэн төхөөрөмж сиско гээд үргэлж үглэж суудаг үнэ ихтэй хэдэн төмөр бас биш ... өртөөний имэйлээ гадаа гэргүй, ор дэргүй үзчих боломжийг бүрдүүлдэг бас үе үе ээждээ дуугаа хүргэх гар утас, сүлжээ бас бус зүйлсийн хамтаар бас биш ...

Тэгээд юу хамгийн түрүүнд санаанд буудаг гээч ... ОЮУНЫ ӨМЧ гээч зүйл хамгийн түрүүнд бодогддог, мэдрэгддэг юм. Энэ оюуны өмч айти салбарыг хүмүүний хөгжлийн гол хэрэгсэл, мөн мөнгөнөөс дутахгүй хэрэгтэй зүйл болгодог юм. Хүний хийснийг хүлээн зөвшөөр, хулгай зэлгий хийлгүй хүндэтгэж, хэрэглэж ашигласны credit -ээ цагт нь өгч, мөн өөрийнхийгөө хамгаалж байдаг бөлгөө. Ийн хэрэглэсний төлбөрт мөн өөрийнхийгөө бусдад өгсний гээд эдийн засаг талаас нь тоо хөөвөл юун тэр газар ухаж шороо гаргаад металл ялгах, энерги үйлдвэрлэх ... зэрэгцүүлшгүй өгөөжтэй эдийн засаг үүсгэдэг бөлгөө.

Оюуны өмч хаанаас эхэлдэг вэ? Товчхоноор, хүмүүний сэтгэхгүй, үйлдэхүйгээс эхлээд бүх насанд нь дагаж байдаг аж. Эндэх амьдралаас ажиглаж байхад 7-8 настай хүүхэд өөрийн шүлгээ зохиох юм, хүнийхийг хуулахгүй шүү ... 10 хүрээд ирэхээрээ өөрийн нийтлэл маягийн бичлэгүүд бүтээж хүнийхээс ялимгүй санаа авахдаа заавал дурдах юм ... ингээд цаашид оюутан болоод эрдэмтний өндөр босго давчхаад хүний зүйлд дандаа credit өгч өөрийнхөө бүтээлд мөн credit авах юм ... элдэв зүйл бүтээхдээ хүний патентыг төлбөр хийж хэрэглээд өөрийнхөө патентыг мөн сүрхий сайн хамгаалуулах юм ... лиценз элдэв зүйлийг нь хүндэтгэж төлбөр энээ тэрээ цагт нь өгчих, хулгайгаар аваад хэрэглэж болохгүй гэсэн хууль эрх зүйн дээр нь хамгийн гол нь нөгөө ёс зүй совест энээ тэр нь захираад байх юм … За энэ ОӨ ер нь тусдаа сүрхий сэдэв хойно хожим тодруулан нэмж өртөөчлөе.

Үүний дараа АйТи гэхээр боловсрол харагдаад байдаг бөлгөө. Ерөнхий боловсролоос авахуулаад их дээд нь хүртэл эрүүл мэнд, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй ... хамаг мэргэжлийн нарийссан сургалтуудын хамгийн гол хэрэглүүр нь АйТи болжээ. Хүүхдийг бүтээлч, хуулбарладаг биш өөрийн санаагаар сэтгэж өөрийн хувилбарыг бий болгож чадах болгож үндэс суурь энд байгаад буй юм ... за үг олдож үхэр яах нь дараа үргэлжлүүлнэ ээ, хөдөлмөрийн зах зээл, мэргэжилтнүүдийн талаар тэдний тэр өрсөлдөх чадвар гэх мэтээр өөрийн бодлоо бас өгүүлнэ ээ ...

Өртөөчид бас өөрсдийн харж байгаа өнцгийг тайлбарлах биз ээ.

. . .

Өртөөнд бичсэн дээрээ ганц зүйл яг одоо нэмэхэд “Монгол хэзээ хөгжилд хүрэх вэ?” гэвэл оюуны өмчийг эдийн засагжуулж, түүнийг мөнгө болгосон цагт бид хөгжжээ гэнэ дээ.

Тодруулбал,

• монгол бизнесийн нэр хүнд өсөж хөрөнгийн зах зээлээс хэрэгцээт мөнгө босгож чадна гэдэг нь бизнэс брэндинг буюу нэгэн төрлийн ОӨ үнэлэгдэж хүмүүний итгэлийг олж хармааг нь тэмтэрнэ – яг Nasdaq дээрх Apple шиг,
• технологийн патентуудыг монголчууд худалдан авч, бас бий болгон зарж, зээлүүлж, төлбөртэй хэрэглүүлж … яг Google батлагдчихсан 14600 ширхэг, батлуулахаар хэлэлцүүлж буй 6700 ширхэг патентийнх нь төлөө Motorola-г худалдан авч залгиж байгаа шиг,
• айлын лицензийг төлөөд бүтээгдэхүүнийг нь хэрэглэж ашиглаад, бас өөрийнхийгөө үнэлээд бусдад худалдаад … яг Adobe 2010 онд уямжийн лицензээр 3800000000 ам долларын худалдаа хийснээс дутахгүй гүйлгээг 1995 онд байгуулагдсан Интерактив ХХК уямжийн лицензээр гүйцэтгэсэн шиг,
• Монголын ерөнхий боловсролын систем хүүхэд багш нарыг мэдээллийн технологи хэрэглэн ач тусыг нь гаргаад дэлхийн шинэ үетэй энэ зэрэгцэн алхаад – яг ЮНЕСКО-н 21-р зууны боловсролын сангийнхан Cisco, Intel, Microsoft-той хамтарч дэмжлэг аван түншилж байгаа шиг,
• Монголын ууган АйТи-н акул бизнесүүд Мобикомоос эхлээд их дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний судалгааны ажлыг жинтэйхэн дэмжиж шинжлэх ухаан, нийгмийн салбар бүрд инновац хийж – яг IBM сэтгэдэг микросхэм (SyNAPSE) зохион бүтээж нано шинжлэх ухаан, ниюро шинжлэх ухаан, супэр компьютерыг хөгжүүлэхээр 21 сая ам доллар зарцуулсан шиг,
• Монголын АйТи нэг л бизнес Энэржи рэсурсээс 438 дахин их хэмжээний мөнгө олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгохоор – яг Google 169.84 миллиардыг Rio Trinto 387.60 саяын хөрөнгө босгосон байгаа шиг

ийм л болбол бид хөгжингүй улсын эгнээнд баталгаатай орлоо гэсэн үг биз ээ.

Мэдээллийн аюулгүй байдал vs. Мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах

“Мэдээллийн аюулгүй байдал болон мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар таны бодол юу вэ, алийг нь илүүд үзэх вэ, яагаад?” гэсэн асуулт өмнө тавьсан билээ. Жиргээчид сүрхий олон хариу ирүүлээгүй, цахим өртөөчид мөн эргэцүүлж байх шиг. Хүлээж тэсэлгүй юутай ч өөрийн бодол саналаа илэрхийлж байхаар шийдэв.

Мэдээллийн аюулгүй байдал сэдэвтэй онол практикийн бага хурал Төрийн ордонд болж, УИХ-н веб хуудсанд илтгэлүүдийн товчлол нийтлэгдсэнийг хараад энэ талаар бодож эхэлсэн талтай. Сэтгүүлч Д.Цэрэнжав ахын ажиглагч блогтоо дурдсанаар бага хурлыг Тагнуулын ерөнхий газрын дарга Р.Болд мэдээллийн хадгалалт, хамгаалалт бол ерөнхийдөө цахим орчин болсон хэмээн эхлүүлжээ. Уг хурлын илтгэлүүд үнэхээр мэдээлэл холбооны технологийн зүйлс байв. Илтгэгчдийн дийлэнх нь төрийн байгууллагуудын төлөөлөгчид харагдсан. Эндээс Монголын мэдээллийн аюулгүй байдал төртэй их холбоотой юм гэсэн санаа төрлөө. Мөн энэ чиглэлийн хууль санаачилж, барууны орнуудын энэ чиглэлийн стандарт байгууллага CERT-г төрийн мэдэлд бий болгох санаачилга бий юм байна хэмээн ойлгов. Буруу ч юу байх вэ, тийм туршлага олон оронд бий. Мэдээллийн технологийн мэргэжлийн хүний хувьд хамгийн гол нь энэ чиглэл эх нутагт яг одоо идэвхтэй хэлэлцэгдэж анхаарлын төвд байгаад их талархалтай байна.

Мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар бол мэдээж энэ ойлголт ихэнхдээ сэтгүүл зүйтэй холбогддог. Ойрмогхон Монголын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төсөл олонтаа яригдсан. Хэвлэлийн консул байгуулах талаар нэлээд дурдсан харагдана лээ. Хуулийн энэхүү төсөлд мэдээллийн эх үүсвэрээ хамгаалах талаар зайлшгүй байгаа гэж найдаж байна. Глоб Интернэйшнл ТББ-с мэдээллийн сурвалжаа хамгаалах талаар орчуулж гаргасан сайхан гарын авлага гурван жилийн өмнө үзэж билээ. Эднийхэн дээрх хуулийн төсөлд идэвхтэй оролцогчийн хувьд, бас салбартаа мэргэжлийн мэдлэгтэй хувьд заалтыг тусгаа биз ээ. Одоо хүчин төгөлдөр байгаа хэвлэлийн эрх чөлөөний хуульд энэ заалт байхгүйгээс олон сэтгүүлчид өнөөг хүртэл хохирч ирсэн хэмээн Иргэдийн танхимын хэлэлцүүлэгт яригдаж байсан юм байна. Гэхдээ бас “Нууц эх сурвалжийг хамгаалах улс төрийн хүсэл, зориг алга” ярилцлага Зууны мэдээ сонинд харагдсан.

Уг хоёр ойлголтын талаар Монголын өнөөгийн байдал товчдоо иймэрхүү. Мэргэжлийн улсуудын хүрээнд хэлэлцэгдэж, мэтгэлцээн ид өрнөж буй энэ үед олон нийтийн ойлголт сул болох нь ажиглагдсан. Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр лав “энэ хоёрыг харьцуулж болохгүй ш дээ. эсрэг сөргүүлэн харьцуулах боломжгүй” гэх өртөөчид байсан. Жиргээгээр “Мэдээллийн аюулгүй байдал илүү. Ямар ч нөхцөлд суурь хүчин зүйл чухал байлгүй” хэмээсэн байв.

Миний хувьд ингэж харьцуулах шаардлага гарвал мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах нь илүүтэй жин дарах ёстой гэж санадаг. Учир нь мэдээллийн аюулгүй байдал гэдэг төртэй их холбоотой, ялангуяа төрийн нууцын хэмжээнд хуулиар хамгаалсан байдаг. Энэ мэдээж зөв. Хар хайрцаггүй, нууцгүй төр гэж юу байх билээ. Хэчнээн ил тод, ардчилсан засаглал байлаа ч нууц бол тодорхой хэмжээнд заавал байсан, байдаг, байх ч ёстой. Үүнийгээ хамгаалах хэрэгтэй, хэрэв алдагдвал гоожсон нүхийг олж бөглөхийг хичээх нь ойлгомжтой. Ингэж чадахгүй бол их аюултай, нэг талаас. Манай Монголд төрийн нууц алдагдсан тохиолдол цөөнгүй гарсан. УИХ-н нэр бүхий гишүүн буцаан татагдсан үе ч бий. Нөгөө талаас энэ нууцыг мэдэх албан тушаалгүй сэтгүүлчид, дөрөвдэх засгийнхан эрэн сурвалжлага хийдэг. Тэдэнд ямар нэг замаар мэдээлэл хүрнэ, тэгээд хэвлэл гарна. Ингэхээр нууц задарсан асуудал үүснэ дээ. Хэрэв сэтгүүлч хаа нэгтэйгээс мэдээлэл аваагүй, эх сурвалжгүй байвал нууц хулгайлсан хэрэгт орно. Эх сурвалжтай гээд тэрийгээ хэлчихвэл хожим хэн ч дахин мэдээлэл өгөхгүй, дамжуулахгүй болно. Үр дагавар нь нууц улам их болно, төр улам хүчтэй болно, төр ил тод биш болно, дөрөвдэх засгийн боломж хумигдана, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө бага болно. Улмаар ардчилал алга болно. Ингэхээр мэдээллийн эх сурвалжийг хамгаалах нь мэдээллийн аюулгүй байдлаас илүүтэй чухал юм.

Гэхдээ амьдрал дээр, ардчиллын үлгэр жишээ болсон АНУ-д мэдээллийн эх сурвалжаа хэлээгүйн төлөө хоёр сэтгүүлч шоронд суусан, гарч ирээд тэднийг ажлаар хангах хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл Америкт гараагүй явдал хэдхэн жилийн өмнө болсон юм. Шат дараалан олон шүүхээр дамжсаар эцсийн шатанд асуудал дээд шүүхэд хүрч бүх насаараа сонгогддог шүүгч нар мэдээллийн аюулгүй байдлыг илүүтэй гэж үзсэн нь тэр. Мөн энэ нь улсын нууц, үндэсний аюулгүй байдалд хортой, сэтгүүлчид хууль зөрчсөн гэх шийдвэр бөлгөө. Америкийн хуулийн тогтолцоогоор жишиг шийдэл гэсэн ойлголт байдаг бөгөөд хожим ижил төрлийн хэргийг яг ингэж шийднэ гэсэн үг юм. Ийнхүү үндсэндээ үндэсний аюулгүй байдлыг ардчиллаас илүүтэй, мэдээллийн аюулгүй байдлыг эх сурвалжаа хамгаалахаас илүүтэй үзчихлээ гэж дүгнэсэн хэрэг болж билээ.

Америкийн практик жишээ нэг иймэрхүү, харин Монголд эдгээр ойлголтуудыг хэрхэн шийдэх хуулиудыг, тогтолцоог яг одоо хэлэлцэж байна. Иргэд мөн үүнд идэвхтэй, хариуцлагатай хандаж, ялгаа заагийг тодруулж, санал бодлоо хууль боловсруулагчдад хүргэж байх хэрэгтэй юм.

Үндэсний аюулгүй байдал vs. Ардчилал

Хэд хоногийн өмнө гадаадын цөмийн хаягдал Монголд хадгалах тухай сүрхий шуугив. За одоо засгийн газрууд хэвлэл мэдээллийн хооронд тулаан гарна даа хэмээн бодож энэ талаар зарим нэг харьцуулалт хийн бодож үзэв. Гол нь Японы Mainichi, АНУ-н Wall Street Journal гээд мэдээллийн чанартайхан эх сурвалжаас асуудал цацагдсан нь басхүү сэтгүүл зүйн тодорхой зарчим барьж ажилладаг нэр төртэй холбогдоно. Мэдээж нэр холбогдсон улсуудын засгийн газрууд дор нь няцаалт өгнө лээ. Энэхүү болсон үйл явдалтай холбоотойгоор бодож санасан зүйлсээсээ хуваалцахаар шийдэв.

Ухаан нь нэг их мэдэмхийрэгч болох гээд төрийг дөрөв дэх засаглалтай харьцуулаад буй нь энэ. Гэхдээ нэг зүйлийг анхаарахад энэ хэдэн өгүүлбэрийг хэлхэгч нь сэдвийнхээ талаар мэргэжлийн нэгэн биш сонирхогч, зүгээр л энгийн иргэн юм хойно нарийн ширийн дээр нь наана цаанаа бодох нь байх биз ээ.

Ингээд хамгийн түрүүнд “Үндэсний эрх ашиг болон ардчилал - алийг нь илүү чухалчилж үзэх вэ?” хэмээн бодов. Үнэндээ эхлээд “ардчилал чухал байлгүй дээ, энэ байхгүй бол тэгээд жинхэнэ үндэсний эрх ашиг алга болчихно доо” хэмээн санагдаж байв. Гаргалгаа нь маний туулсан амьдралын эхний гучин жилийн туршлагаас харагддаг. Тэр үед одоогийн ардчилал гэсэн ойлголт байхгүй, үнэндээ энэ үг Герман, Солонгос зэрэг зарим улсын манай талынх нь нэрийн тодорхойлолт төдийгөөр ойлгож байв. Ардчилал нь манай улсад бол падгүй хэрэг ч бидэнд үндэсний эрх ашиг гэхээр ойлголт бол байлаа байлаа. Баруун болон урд зүгийн дайснуудаас хамгаалах ойлголт, үүнтэй холбогдож гудамжиндаа үе үе чулуу нүүлгэн жижиг шажиг зодоон маягийн зүйл гаргах мэт. Гэхдээ энэ нь өнөөгийн үндэсний эрх ашгийн ойлголтын дэргэд юу ч биш, “жинхэнэ” нь биш “хулхи” зүйл байж. Ингээд амьдралын ухаан суух цагтаа олж авсан “эрдэнэ” болох зүйлээ хамгаас илүүтэй үнэлээд буй хэрэг. Гэхдээ бас өөр талын бодол дотроос хатгаж мэтгэлцээд болдоггүй.

За ингээд “олноороо хэлэлцвэл буруугүй”, “нэг толгойноос хоёр толгой илүү” гэх мэтээр санаж асуултаа жиргээчдэд тавилаа, Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр мөн асуучихлаа. Хамгийн түрүүнд МҮХАҮТ-н С.Дэмбэрэл дарга “Назарбаяв Киргизстан хоёрыг харьцуулж байгаа юм шиг дуулдаж байна. Мэдээж ардчилал чухал. Ардчилалтай байхад үндэсний эрх ашиг бий болно эсвэл биелнэ” гээд жиргэж байна шүү. Өөрийн минь сонголттой таарсан хэдийч жаахан үргэлжүүлэх санаанаас зөрлөө дөө. АНУ-д бол үндэсний эрх ашгийг илүү хамгаалууштай гэж үзээд сэтгүүлч шоронд суухаар шүүх шийдсэн үе бий гэтэл “мэдээж АНУ-д өөр, ардчилал өсөх насны газар өөр дараалалтай. Жишээ нь, Назарбаяв үндэсний аюулгүй байдалдаа гарамгай гэхдээ тэнд ардчилал байхгүй” хэмээн хариулж байна. Тэгвэл таны бодлоор Монголд гээд сөргүүлээд асуутал “Монголд үндэсний аюулгүй байдлын институт өөр, замбараагүй, заримдаа нервтэй. Концэптоо гурван сарын өмнө л баталлаа ш дээ. Ардчилал – мэдэхгүй ээ” гэжээ. Гэхдээ л аль аль нь манай үндсэн хуульд тусгагдсан эд. Тэгээд гурван сарын өмнө концэптээ шинээр баталсан бол бүр сонирхолтой хэмээтэл “үндсэн хуульд амьд явах эрхтэй, эрүүл орчинд амьдрах эрхтэй гээд олон зүйл бий. Тэгээд юу гэж?” гэжээ. Тэр олон зүйл яаж эрэмбэлэгдэхийг энэ хоёроор жишээлсэн юм аа гэж тайлбарлав, цаашаа сэдвээс хальсан болно :-).

Энэ хооронд олон сайхан жиргээ иржээ. Идэвхтэй жиргээч, нээлттэй эхийн жинхэнэ фэн Ж.Дөлмандах “Ардчилал лав биш” гэсэн нь “ий, нээлттэй эх биш гэчхээгүй нь их юм“ гэж тоглоом дотор бодогдуулсан ч жиргэж амжаагүй юм. Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртөлж ирэхээр зорьсон, Японд доктор хамгаалахаар сурч буй Олонхууд Лхагвасүрэн “Ардчилал нь үндэсний эрх ашиг дотроо хамаарагдахгүй юу?” гэсэн нь үндэсний эрх ашиг алга болчихвол ардчилал цугтаа үгүй болно, иймд үндэсний эрх ашиг чухал гэсэн санаа хэмээн ойлгосон бол наран улсаас patatepata “үндэсний эрх ашгийн төлөө ардчиллыг үл тоовол фашизм болно шүү” хэмээн жиргэжээ. Лхагвасүрэн “бид өөрсдөө хүсээд ардчиллаар замнасан, тодруулбал үндэсний эрх ашгийнхаа төлөө” гээд тодруулжээ. Mglbluesky буюу Отгонбаатар “Үндэсний эрх ашиг чухал. Францад Мөнхийн анд гэж үгүй харин мөнхийн эрх ашиг гэж бий гэдэг шиг. Дараад нь ардчиллаа ярих байхдаа” гэжээ. Мэдээллийн технологийн мэргэжилтэн, ТИС-н анхны АСУч Д.Тамир “ямар ч нийгэм багаахан эрх ашиг олохын тулж жаахан эрх чөлөө зарцуулбал хоюуланг нь алдана” гэж жиргэсэн нь нэлээд оновчтой санагдавч яг аль нэгийг нь сонгох мөчид сайн гарц болж чадахгүй тайлбар юм хэмээн бодогдов. Мөн цахим өртөөч, санхүүч Б.Найдалаа “Эргэлзээгүй Үндэсний эрх ашиг” гэсэн сонголтоор жиргэжээ.

Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр Ц.Буянцогт анд “Үндэсний эрхашигт нь гараа өргөе.” гэжээ, харин тайлбараа бичиж амжсангүй энэ удаа. Мөн “Америк чухал уу, Монгол чухал уу гэж асууж байгаа мэт асуулт байна … үндэсний эрх ашиг чухал” гэсэн имэйл анхаарал татлаа. Цахим өртөөний сүлжээгээр (энэ нь дээрх 150 гаран гишүүнтэй холбооны сүлжээнээс ялгаатай, дэлхийгээр тархсан 4000 гаран өртөөчинтэй кибэр орчин юм) “Үндэсний эрх ашиг & Ардчилал гэж ингэж сөргүүлж тавихаар хоёр өөр ойлголт юм уу? Ямар хүрээнд вэ? Үндэсний эрх ашиг & Даяарчлал 2 гэсэн утгаар байна уу? Үндэсний эрх ашиг гэдэг нь ямар утгаар юу гэсэн үг вэ?” гээд олон асуулт сөргүүлж тавьжээ. Мөн үүнийг нь өөр нэгэн өртөөчин жиргэж асуусан гэнэ. Үүний тодруулга нь энэхүү бичлэгийн эхнээс мэдрэгдэх байх аа.

За ингээд улсууд байр сууриа илэрхийлж мэтгэлцээн өрнөсөөр байна. Миний хувьд дотроо өөр өөр байр сууриар үзэж тарсаар … нөгөө нэг хүн дотор жинхэнээсээ хоёр хүн зодолдож байдаг гэсэн шүү онигоо байдаг шиг. Юутай ч энэхүү бичлэг эхлүүлсэн гол зорилгодоо хүрэх үүднээс хоёрдох асуултаа гаргаад бодож дотроо мэтгэлцэж л сууна. Жиргээнд бас өртөөнд асуултаа тавьчих байгаа.

“Мэдээллийн аюулгүй байдал болон мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар таны бодол байр суурь алийг нь илүүд үзэх вэ, яагаад?” гэсэн асуулт бий. Жиргээнд лав ганц нэг хариу ирж харагдана лээ.

Жижиг дунд бизнесийн хөгжилд гадаадад буй иргэдээ оролцуулах замаар амжилтад хүрэх зам бий

За нутагтаа долоо хоног ажлаад ирлээ. Буцаж явмааргүй, тэр чигтээ үлдчихээр сайхан байлаа. Ээждээ золгож, ах дүү, найз нөхдүүдтэй учирч, цагаан сарын бууз дуусаагүй таарч урамтай, хийморьтой байв. Монголын эдийн засгийн форум болохоос хэдхэн хоногийн өмнө дуусах томилолт таарсан тул тус форумд оролцогчдод зориулж жаахан зүйл холбосныг Өнөөдөр сонин 3/2-ны дугаартаа нийтэлжээ. Блогтоо бас байрлуулчихья.

Монголын эдийн засгийн форумд хүргэх санаа

Сүүлийн хоёр долоо хоногийн хугацаанд Монголын “жиргээчдийн” хүрээнд, Монголын телевизийн сувгуудаар энэ гуравдугаар сарын хоёрноос гурванд болох эдийн засгийн форумын талаар идэвхтэй өгүүлж байна. Хүний хөгжил, хөгжлийн бодлого, засаглал, дэд бүтэц сэдвүүдийн дор олон салбар хуралдаан болох ажээ. Хөдөлмөр эрхлэлт ба ажлын байр, мэргэжлийн боловсрол ба эдийн засгийн өсөлт, санхүүгийн зах зээл, өрсөлдөх чадварын хэмжүүр - кластер - инноваци, бизнесийн таатай орчин, иргэний оролцоо - мэргэжлийн холбоодын чадавх, санхүүжилт - төр хувийн хэвшлийн түншлэл зэрэг чиглэлүүдтэй холбоотойгоор гадаадад байгаа монголчуудын оролцооны талаар зарим санааг “жиргэж” байснаа тодруулан энэхүү нийтлэлийг бичлээ.

Гадаадад байгаа өндөр мэргэжлийн, тэндээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж байгаа монголчуудын эх орондоо чиглэсэн харилцааг эдийн засагжуулах замаар Монгол Улсын, монгол хүний хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж болно гэж үзэж байгаа минь нийтлэлийн гол санаа бөлгөө. Үндсэн санаагаа дараах таван зүйлээр тодруулъя:
- жижиг дунд бизнесийг цэцэглүүлэх;
- өрсөлдөх чадвар сайжруулах;
- экспорт нэмэгдүүлэх;
- барууны хөгжингүй орнуудад Монгол брэнд бүтээгдэхүүн бий болгох;
- засаг, төрийн хөгжлийн бодлогод зөвөөр нөлөөлж, дэмжих.

Гадаадад байгаа монголчуудын харилцааг эдийн засагжуулна гэхээр жаахан том томьёолол дуулдаж магад. Тэгээд ч тэднээс эх орондоо чиглүүлдэг мөнгөн урсгал болон шинэ санаа, шинэ үйлчилгээ, оюуны хөдөлмөр, ажлын арга барил гээд бодит зүйл байхад шинээр юу гаргаж ирэх вэ гэсэн асуулт байж болно. Тийм ээ, АНУ-д байгаа монголчуудаас гэхэд долоо хоног бүр олон тооны контейнер, агаарын ачаа нутгийн зүг явдаг. Гэхдээ тоо нь хэмжээ, эдийн засаг, санхүүгийн дүнг гаргаад хэлчих гаалийн газар, банк санхүүгийн байгууллагууд таг болохоор бас эдийн засагжаагүй, бүртгэл тооцоо тогтоогүй мэт. Үүнээс илүүтэй хэрэгтэй зүйл бол гадаадад байгаа монголчуудыг, тэдний хүрээллийн байгууллагуудыг монголын жижиг дунд үйлдвэрлэлийнхэнтэй холбож шинэ зах зээл нээхэд тодорхой дэмжлэг үзүүлэх төсөл хэрэгжүүлэх явдал юм.

Жижиг дунд бизнесийг цэцэглүүлнэ гэлээ. Яагаад заавал жижиг дунд гэж?

Нэгд, нийтлэлийн эхэнд дурдсан жиргээчдийн бичсэнээр Монголын жижиг дунд үйлдвэрийн санхүүгийн дэмжлэг, бичил зээлийн бодлого, үйл ажиллагаа зөв замдаа орохгүй байгаа бөгөөд үүнээс гарах нэг арга болж чадах юм. Жишээ болгоход, сангийн дэд сайд Ч.Ганхуяг “бичил зээл ажлын байр бий болгодоггүй” гэсэн жиргээнд МҮХАҮТ-н дарга С.Дэмбэрэл “бичил зээл ажлын байр бий болгохгүй гэсэн 10 жилийн туршлагатай чинь маргаж 100% ялж чадна” гэсэн бол санхүүч Б.Найдалаа “ажлын байр бий болгосон ч тогтвортой биш, бүрэн шийдэл болж чадахгүй”, И.Цэрэн-Онолт доктор “Яагаад, зээл олгогч нь зээлдэгчээ бодох биш, зөвхөн банкны хүүлэх бодлого барьснаас уу? Ер нь сайн шийдэл, жишээ байдаггүй юм уу” гэх зэргээр жиргэв. Энэ бүгдэд миний хариу жиргээнүүдийн санаа нь бүтээгдэхүүн, түүний зах зээлийг бүрэн тооцоолж цогцоор нь дэмжихгүйгээр нэг талаас зээлээ алдахгүй найдвартай байлгаж хүүлэх, нөгөө талаас өнөө маргаашаа аргалж гал унтахаар зээл авч буйгаас тааруу байна. Гадаадад байгаа монголчуудаар дамжуулан зах зээлээ өргөтгөж, харилцан итгэлцэж, хамтран ажиллах бизнес модель бий болгох шинэ сэтгэлгээ, инноваци санаачлахад чиглэж байлаа.

Хоёрт, том бизнесүүд бүтээгдэхүүнээ гадаадад гарах өөрийн арга замаа олж чаддаг. Зорилго нь байвал тэд аргаа олчихно. Юун төлөө том бизнес гэж байгаа билээ маркетингийн, зах зээлийн судалгаа хийх боломж, томоохон бизнесүүдийн хамтын ажиллагаа өрнүүлэх зэрэгт гарах зардлаа тэд өөрсдөө даваад гарчихдаг. Харин жижиг дундчуудад ийм боломж бага.

Гуравт, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг зөв дэмжсэний дүнд ядуурал буурч, ажлын тогтвортой байр бий болж, эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлэх билээ. Дэмбэрэл даргын нэгтээ “Хивсний том үйлдвэрийн ажилтан, гар аргаар хивс нэхдэг жижиг бизнесийн эрхлэгчийн сэтгэлгээ маш их ялгаатай. Сайн ажиллах урамшууллын арга нь бүр өөр” хэмээн жиргэсэнтэй миний хувьд санал бүрэн нэгдэж байна. Энэхүү жижиг бизнес эрхлэгчтэй ажиллаж бүтээгдэхүүнийг нь шинэ зах зээлд гаргах харилцааг санал болгож буй юм.

Өрсөлдөх чадвар сайжруулна гэлээ. Яаж, яагаад?

Өрсөлдөх чадварын талаар Монголд сүүлийн үед ид яригдаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч санаачилга гаргаж, үндэсний төв байгуулж, гадаадын мэргэжилтэн урьж, хамтарсан судалгаа хийх болсон нь үнэхээр зөв үйлдэл. Монгол Улсын, монгол бизнесийн, монгол бүтээгдэхүүний, монгол үйлчилгээний, монгол хүний өрсөлдөх чадвар өндөр болгохгүйгээр өнөө үед бид хөгжих битгий хэл дэлхийтэй зэрэгцэн хөл нийлж алхах боломжгүй. Энэ бүх авч буй чухал арга хэмжээний хажуугаар гадаадад байгаа монголчуудыг түшиглэн дотоодын өрсөлдөх чадварыг сайжруулахад тодорхой нэмэр үзүүлж болно. Энэ талаар Монголын Өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Ч.Отгочулуутай хэдэнтээ санал солилцож, хамтран ажиллах, судалгаанд оролцох талаар ярилцаж байсан билээ. Мөн өнгөрсөн зун Улаанбаатарт болсон “Эх орныхоо хөгжилд-бидний оролцоо” сэдэвт гадаадад буй монголчуудын чуулган уулзалт, гадаадад байгаа Монгол мэргэжилтнүүдийн “Зуны лекц – 2010” зэрэг үйл ажиллагаанд яригдаж, Цахим өртөөгөөр олонтаа хэлэлцэгдсэн юм. Товчдоо, өрсөлдөх чадвараар тэргүүлж буй орнуудад мэргэжлээрээ таваас арван жилийн хугацаанд тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд цөөнгүй болжээ, өнөө үед. Тэд өрсөлдөх чадварын талаар, сайжруулж нэмэгдүүлдэг арга механизмын талаар гүн ойлголттой, амьдралын өргөн туршлагатай болсон, хувь хүнийхээ өрсөлдөх чадварын хүчээр хөдөлмөр бүтээлээ үнэлүүлж ажилласаар байгаа. Иймд гадаадад байгаа монголчуудын амьд жишээ, туршлагаас суралцаж мэдлэгийн хөрөнгө оруулалт хийх нь өрсөлдөх чадвар үлэмж дээшлүүлэх нэгэн үүд болно хэмээн итгэж байна.

Экспорт нэмэгдүүлнэ гэлээ. Яаж, хэрхэн?

МҮХАҮТ-с гаргасан 2010 оны гуравдугаар улирлын гадаад худалдааы статистик мэдээллийн шинжилгээ, дүгнэлтээс үзвэл тус улиралд нийт 2025.6 сая ам. долларын бараа экспортолсон нь 2010 оны мөн үетэй харьцуулахад 56.6 хувиар өсжээ. Экспортын үнийн дүнгийн 94 хувийг зөвхөн эрдэс бүтээгдэхүүн, үнэт ба хагас үнэт чулуу, үнэт металл, гоёлын зүйлс, зоос, нэхмэл болон нэхмэл бүтээгдэхүүн эзэлснийг дурдсан байна. Ийн өсөлт гарч байгаа нь эдийн засгийн ач холбогдол өндөртэй боловч бүрэн ажил хэрэг болгож чадаагүй өөр ямар нэмэлт боломж байна, энэ тоон үзүүлэлтэд жижиг дунд үйлдвэрлэл хир жин дарж байгаа вэ гэх мэтийн асуудлыг онцолж үзвэл нэгийг бодогдуулна.

Боломжийг хир ашигладаг талаар нэгэн жишээ дурдвал, АНУ-д Монголын нэр бүхий бараа бүтээгдэхүүнд гаалийн тарифын хөнгөлөлт эдлэх, татвараас чөлөөлөгдөх боломж байдаг. Уг боломжийг манай ЖДБ тун тааруу ашигладаг гэж санадаг. МҮХАҮТ-с үүнд гарал үүслийн гэрчилгээ олгож Монголд бүтээсэн гэдгийг баталгаажуулдаг. Товчдоо, ЖДБ-д бичил зээлийн хүрээнд, эсвэл өөрсдийн боломжоор санхүүжүүлж гаргасан бүтээгдэхүүнтэй, түүндээ гарал үүслийн гэрчилгээтэй тэгээд цааш таг зогсчхоод буй санагддаг. Энд гадаадад буй монголчуудын хувь нэмэр, оролцоо багагүй байж болно гэж үзээд буй юм. Тэд монголын хувьд шинэ зах зээлээ мэднэ, хэрэглэгчээ мэднэ, хэрэглэгчийн сэтгэлгээ, шаардлага, маркетингийн арга барил гээд тэдний дунд тэдний амьдралын хэв маягаар амьдарч, ажиллаж буй шүү дээ. Ийнхүү экспортыг нэмэгдүүлэх арга зам байж болох юм.

Барууны хөгжингүй орнуудад Монгол брэнд бүтээгдэхүүн бий болгоно гэлээ. Яаж, хэрхэн?

Барууны хөгжингүй орнуудад хэмээн онцолж буй нь тэнд боломжтой, хармаан зузаантай худалдан авагчид буюу зах зээл бий бөгөөд манай ЖДБ-н бүтээгдэхүүний боломжит эрэлт байгаатай холбоотой юм. Өөртөө хамгийн ойр нэгэн жишээ авахад, манай амьдарч буй зуун мянга хүрэхгүй хүн амтай хотын төвд хэдэн жижиг дэлгүүр бий. Арван мянган тосгон гэдэг байгууллагатай хамтарч ажилладаг ганц дэлгүүрийг авч үзэхэд АНУ даяар шударга худалдааг дэмжлэг 3500 гаруй жижиг дэлгүүрүүдтэй нийлж бараа солилцож, том бизнесийн брэнд бүтээгдэхүүн огт худалддаггүй, харин тодорхой хүмүүсийн хүрээлэлд хүрсэн зах зээлд оролцдог юм. Ийн жижиг тодорхой сонирхолтой зах зээлийн энд нийч (niche) гэж онцолдог. Нийч зах зээлүүдэд манай ЖДБ-н бүтээгдэхүүн тохирох боломж маш их бөгөөд монголын брэнд буюу нэрийн барааны бүтээгдэхүүн бий болох нь улс эх орны гадаад нэр хүндэд басхүү ихээхэн тустай, сайхан сурталчилгаа болж чадна.

Засаг, төрийн хөгжлийн бодлогод зөвөөр нөлөөлж, дэмжинэ гэлээ. Юугаар, яаж?

Монголын төр, засгаас ядуурлыг бууруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, эдийн засгийг хөгжүүлэх, санхүүгийн болон оюун ухааны хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр гар хумхин суухгүй байгаа. ЖДБ-г дэмжих сангууд, банк санхүүгийн болон шинжилгээ судалгааны байгууллагууд олноор бий болжээ. Бичил зээлийн хууль хэлэлцэгдэж байлаа. Гадаадад байгаа Монголчуудад анхаарал хандуулж засгийн газрын зохих бүтэц бий болгож, дэлхийгээр тархсан монголчуудаа буцаан дуудах, эх орондоо ирж биеэр хөдөлмөрлөхөөс гадна алсаас сэтгэл санаа, оюуны хөрөнгө оруулалт хийж мэдлэг, туршлагаа дамжуулах боломжуудыг бий болгохоор ажиллаж Зөгийн үүр мэт төслүүдтэй болжээ. Монгол төрийн энэ мэт бодлогод дэвшүүлэн буй санаа зөвөөр нөлөөлж, оролцох талуудын сонирхлыг хангаж, эцсийн дүнд хаа хаанаа хэн хэн нь хожих боломж бүрдэнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Төгсгөлд нь дүгнэхэд, Монголын ЖДБ-г дэмжих үйл ажиллагаанд гадаадад мэргэжлээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж байгаа монголчуудын оролцуулсан төсөл хэрэгжүүлье. Үйлдвэрлэгчид – ЖДБ, бичил зээл болон бусад санхүүгийн дэмжигчид – ЖДҮ-н сангууд, банк санхүүгийн бус байгууллагууд, бодлого боловсруулагчид – Засгийн газар, яамд, Өрсөлдөх чадварын судалгааны төв, МҮХАҮТ, гадаадад буй монголчуудын мэргэжлийн холбоод, олон нийтийн байгууллагууд – Монголчуудын холбоод, Америк дахь Монголчуудын худалдааны танхим гэсэн цогц оролцон тоглогчидтой хөтөлбөр зохиоё. Гадаадад тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд зөвхөн мэргэжлээрээ өрсөлдөх чадвар өндрөөр зогсохгүй тэд тэндэхийн зах зээлд тэндэх амьдралын хэв маягаар, тэндэхийн өрсөлдөөн, арга барилд зохицон амьдарч буй. Тэндэх зах зээлийнхээ бүтээгдэхүүн болж, тэдний хэрэглээний сэтгэлгээ, зах зээлийн ойлголт, маркетингийн арга барил, зах зээлийн тогтолцоог бүрэн ойлгож буйн хувьд Монгол дахь өнөөгийн ЖДБ-г дэмжих үйл ажиллагаанд маш сайн нэмэлт болж чадна.

“АНУ-д мэргэжлээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд аливаа ажлыг эндэхийн стандартаар гүйцэд хийж хэдийнээ сурчээ. Мөнгөн хөрөнгийн болон оюуны хөрөнгө оруулалт эх орондоо хийх хэмжээнд бид өсжээ. Бидэнтэй хамтарч ажиллаж, бидэнд итгэл үзүүлэн ажил даалгавал бид хийхэд бэлэн байна. Бидэнд боломж олгоно уу? Нуруун дээрх хүнд ачаанаас тань үүрэлцье! Бид бэлэн байна, хүлээж байна.” хэмээн Ерөнхий сайд асан С.Баяр Вашингтон хотноо эх орон нэгтнүүдтэйгээ 2008 оны есдүгээр сард уулзаж байх хуралд хэлсэн товч үгээрээ нийтлэлээ өндөрлөе.

Э.Жагдагдорж
Колумбиа хот, Мизури муж, АНУ

Телефон утсаар анх ярьсан минь

Мэдээлэл холбооны технологийн анхдугаар чуулган гэж Монголд 1999 онд зохион байгуулах ажлын хэсэгт оролцон, чуулганы бэлтгэл ажлыг амжуулж явахдаа хүүхдүүдэд мэдээллийн технологийн мэдлэг олгох зорилгоор жаал бичиж эхэлсэн юм. Тааруухан өгүүлэл маягийн зүйлс л дээ, өмнө нэгийг нь блогдсон, одоо бас нэгийг нь толилуулья. Урьд өмнө энд тэнд нийтэлж, гаргаж байсангүй ээ. Блогчид уншаад шүүн тунгааж элдэв сэтгэгдэл үлдээнэ үү.

Телефон утсаар анх ярьсан минь

Өвлийн нэгэн хүйтэн орой өвөө ээжийг дуудаж нагац ахтай түргэн холбоо барьж дууд гэлээ. Нагац ахынх Сансар хороололд байлаа. Есөн давхарт амьдардаг тэднийд зочилж, цахилгаан шатаар өгсөж, уруудах, өндөр дээрээс алсыг харах, түннэл гээч гоё том хөндий дээгүүр алхах нь хашаанаасаа нэг их холдохгүй надад туйлын жаргалтай явдал болно. Өвөөгийн хэлэхийг хагас хугас сонсож, ээж нагац ахынх руу явах нь хэмээн ойлгосон би гадаах хүйтнийг ч умартан,

- Ээж ээ, би тантай явъя гэж гуйлаа. Ээж ч дор нь зөвшөөрөхөд би бөөн хөөр болж хувцсаа солих гэтэл ээж “За миний хүү, ээж нь яарч байна, ингээд энэ хувцастайгаа явчих” гэлээ. Ихэнх үед хувцсаа сольж, цэвэрхэн хувцас өмсүүлж авч явдаг ээжийг ийн хэлэхэд яарч баярласан би нэг их гайхсангүй, гадуур хувцсаа өмсөж, ээжийг даган гэрээс гарав.

Ээж автобусны буудал байдаг зүг бус эсрэг тал руу манийг хөтлөн салхи сөрөн алхахад багагүй гайхаж билээ. Удалгүй бид хороо хорин байрлах Чингэлтэйн клубт хүрлээ. Хорооны сахиул айлд очиж утсаар ярья хэмээн гуйхад би өөр зүгт явсан, миний хувцсыг солиулаагүй нь учрыг олж нагацынд очих бөөн баяр алга боллоо.

Нагацындаа зочлох бүр хаалганы орчим байх үе үе хөгжилтэй чанга дуугардаг, нагац аваад ганцаараа ярьдаг хар өнгөтэй, дугуйвтар хэлбэртэй зүйл үргэлж анхаарал татна. Түүнийг утас гэж нэрлэнэ. Хүүхэд биднийг барагтай бол хүргэхгүй дээ. Яг ийм зүйл хорооны сахиул айлд байна. Зөвхөн өнгө нь улаан, хэлбэр нь ялимгүй өөр хурц өнцөгтэй, дөрвөлжин маягийн. Аль аль нь дугуй хүрдтэй, хүрд дээр тоонууд бичээстэй. Нэгээс эхлээд дэс дараалсаар ес, ард нь тэгээр дуусна. Тэг нь нэгээс бага байхад яагаад есийн ард байгаад би бодоод бодоод олдоггүй байлаа.

Сахиулынх утсаар ярихыг зөвшөөрч нохой хорьж биднийг оруулаад утсаа ээжид өгөв. Ээж хуруугаараа таван дугаар эргүүлж,

- Байна уу, байна уу гэв. Тэгээд залгуулаад нагацтай ярилцаж өвөө түргэн ир гэснийг дуулгаад Та манай хүүтэй ярь даа гээд утсаа надад өглөө.

- Байна уу, миний хүү юу, утсаар ярьж үзмээр санагдаа юу? (нагац намайг миний хүү, би нагацыг Сүхээ аав гэж дуудна)

- Байна, байна, та хаана байгаа юм бэ? Та ойрхон байгаа юм уу? Би таны ярихыг яагаад сонсоод байгаа юм бэ? Та намайг сонсож байна уу?

- Гэртээ, би гэртээ байна. Чи намайг сонсож байгаатай адил би чамайг сонсож байна аа. Бид утсаар ярилцаж байна шүү дээ.

- Та нөгөө хар утсаараа ганцаараа ярьж байгаа шиг ээ ярьж байгаа юм уу?

- Ха ха, юун ганцаараа гэж би чамтай ярьж байна шүү дээ.

- Яаж ингэж ярьж болж байгаа юм бэ?

- Чиний яриаг дуу авиа гэдэг юм. Наад харилцах утасны ярьж байгаа хэсэг дуу авиаг цахилгаан болгож хувиргана. Тэгээд тэр цахилгаан хананд залгаатай утас, шонгийн модны утас, холбооны газраар дамжсаар манай гэрийн утсанд ирээд буцаад дуу авиа болж хувирахаар нь би сонсож буй юм. Эргээд миний яриа яг ингэж чамд очиж буй.

- Цахилгаан тэгээд төөрдөггүй юм болов уу?

- Буруу залгавал төөрнө өө төөрнө. Замыг нь зааж өгч, зөв явуулдаг хүмүүсийг холбоочин гэдэг юм. Тэр улсууд холбооны газар ажилладаг юм шүү дээ.

- Аа тэгвэл том болоод би холбоочин болно оо. Утас ёстой гоё юм. Холбоочин хүүхэд гэж байх уу?

- Байлгүй яахав, хурдан том болж, сургуульд сайн сурвал холбоочин болж болно. Утас холбоо яаж ажилладаг, яавал сайн холбоочин болох вэ гээд ааваасаа сайн асуугаарай, аав чинь физикийн багш хүн, чамд сайхан тайлбарлаад өгнө. За одоо ээжтэй нь ярья гэв.

Амьдралдаа ийнхүү харилцах утсаар анх удаа ярилцаж үзлээ. Нөгөө нагацынх руу явахгүй нь гэсэн гомдол алга болжээ.

Дэлхийд хоёр төрлийн л машин байдаг

Манайхан зах зээлд орж байх үед Монгол өвгөн Бэнз гээчтэй сайтар танилцсан. За арай өмнөхөн нь, манийг арван жилийн сургуульд байхад МАХН-н хэддүгээр ч их хурал билээ болох гээд Бал даргын гадаа гялалзсан жижиг хар, шинэ тэрэгнүүд олноор бий болж билээ. Хүүхэд л болсон хойно бид гуйж гувшаад, пиджак зангиатай жолооч ах нарын сайхан занг хөдөлгөж дөнгөвөл “За суу” болж сургууль нэг тойрдог байж билээ. Ийн Бэнзтэй танил болсон манайхан бичлэгийн гарчиг бүхий утгатай онигоо их ярьдаг сан. Тодруулбал, “Дэлхий дээр хоёрхон төрлийн машин байдаг. Бэнз болон бусад машинууд.”

Энэ удаа би авто машины тухай бичих гэсэнгүй. Дээрхтэй төстэй зүйл мэдээллийн технологийн АНУ-н корпорэйт ертөнцийн хэрэглээнд буюу имэйлийн системд олонтаа сонсогддог тул энэхүү онигоог оршил болгов. Товчдоо, бидний өдөр тутмын хэрэглээ болсон имэйлийг түгээж байдаг систем буюу сэрвэрийн програм хангамжийн талаар жаал өгүүлье.

“Барууны орнуудын бизнесийн хүрээнд ердөө хоёрхон имэйл систем байдаг. Нэг нь АйБиЭм Лотус Нотэс (IBM Lotus Notes), нөгөө нь Майкрософт Эксчэнж (Microsoft Exchange). За яах вэ, Гоогл Мэйл (Google Mail) араас ойртож байгаа, бусад нь бол зүгээр л тоглоом.” хэмээн АНУ дахь манай мэргэжлийнхэн ярьдаг юм. За ингэхээр манай Монголын АйТичид өөдөөс “нээлттэй эх” гээд галлаад унадаг тал бий :-). Оракл, Новел, Сан болон бусад компаниудын зах зээлд нийлүүлдэг нээлттэй эхийн имэйл системүүдэд маш их ирээдүй бий, гэхдээ эндэхийн бизнесийн хүрээнд ялангуяа имэйл буюу нууцлал бүхий мэдээлэл дамжуулах, солилцох тал дээр одоогоор дээрх хоёр ноёрхдог нь бол үнэн.

Технологийн талаасаа аль нь илүү, ямар боломжоор хангагдаж, хэрхэн ажилладаг талаар мэргэжлийнхэнд зориулсан мэдээлэл маш их байдаг. Адаглаад Гоогл ахаас лавлахад хэлээд өгнө. Харин мань жаахан технологи биш талаас нь мэргэжлийн бус хүмүүст ойлгогдохоор мөн өөрийн хувийн мэдлэг, туршлагад тулгуурлан блогдохыг хичээе. Аан тийм, бас би зөвхөн Домино буюу Лотус Нотэс-н талаар л өгүүлнэ. Түүнийг нь л мань илүүтэй гадарладаг юм, бусдыг нь мэдэхгүй ш дээ.

1980-аад оны төгсгөлд СиСиМэйл, Лотус123 гэж програмууд их хэрэглэдэг байлаа. Монголд ч гэсэн олон улсын байгууллагуудаар энэ програмуудын сурах шаардлагатай байна, зааж өгөөч гэх улс ч цөөнгүй байсан. Энэ үед юун Майкрософт Эксэл, юун Оффис, юун Эксчэнж байжээ. Лотус123 нь үндсэндээ эксэл гэж болно. Монголд СупэрКалк нэлээд газар авч байж, гэхдээ олон улсын болон гадаадын байгууллагуудад Лотус нь давамгайлна. Энэ л програмууд хөгжөөд, уруудаж, өгсөөд, АйБиЭм худалдаж аваад өдгөө Домино болчихоод буй юм.

Маний хувьд 1997 оноос энэ СиСиМэйл-тэй холбогдож эхэлсэн. Европийн нэгэн корпорацын Монгол дахь төлөөлөгчийн газарт үүнийг нь нухаж, Англи уруу үе үе утсаар залгаж мэргэжилтэнтэй яриад элдэв тохиргоог нь тааруулж имэйл сэрвэр ажиллуулдаг байж. Админ буюу техник талын ажил юм даа. АНУ-д ирээд үүнийгээ СиВи-ндээ бичсэн нь өдгөөгийн ажилд ороход их нөлөөлсөн гэж босс нэгэнтээ хэлж билээ.

2000 оноос харин Доминотой програмчлал талаас нь буцалтгүй холбогдсон доо. Домино гэдэг нь дээрх СиСиМэйл өөрчлөгдөөд АйБиЭм худалдаж аваад хөгжөөд байсан үе. Гэхдээ тухайн үед Лотус гэдэг биеэ даасан аж ахуйн нэгж байж. 2002 оны үед билүү дээ, нэг айхтар давлагаа болоод олон мянган айтичид ажилгүй болдог чинь. Тэр үед татан буугдаад толгой компанийхаа хэлтэс болж бид Лотус Нотес хөгжүүлэгчид биш, АйБиЭм Домино хөгжүүлэгчид болж хувирсан юм.

Анх Домино 4.5 хувилбарын сургалтаар холбогдож, Домино аР 5 хувилбараас нь ажиллаж эхлээд, өдгөө Домино 8.0.2 хувилбарын засварууд дээр тууж явна даа. Уул нь хамгийн сүүлчийн хувилбар нь 8.5.1 л дээ, гэхдээ маний хувьд шинэ 8.5.2 хувилбарыг тэстлэх, өмнөх хувилбарын FP4 засвар (IBM засвараа fix pack гэдэг бол Microsoft засвараа service pack гэнэ) дээр ажиллах үүрэг л оногдох. Уул нь энэ 8.5 нь хувьсгал хийгдсэн гэж болох цоо шинэ замаар бүтээгдсэн эд.

Домино ер нь юугаараа Эксчэнжээс давуу вэ гэж маниас асуух улсууд олон гардаг. Тоглоом болгоод би хөгжүүлдэг болохоороо хамаагүй давуу шүү гээд хариулчих үе гарна :-). За энэ тоглоом ч яах вэ, үнэндээ Эксчэнж бол зөвхөн имэйл систем юм, ямар ч өөр аппликэшион буюу програм хангамж дангаараа хийх боломжгүй. Интэрнэт веб сайт ч ажлуулж дөнгөхгүй. Заавал АйАйЭс (IIS) буюу интернэт информашион сэрвисэс гэдэг програм давхар ажиллаж байж интернэтэд бэлэн болно, дот нэт хэмээн технологиор өөр хэл дээр програм бичиж байж нэмэлт үйл ажиллагаа хийгдэнэ гэх мэт. Харин Домино бол зөвхөн имэйл бус нэлээд цогц систем юм. Өөрийн өгөгдлийн сан агуулна, өөр дээр нь програмчлах боломжтой, өөрөө интернэт сэрвис болж ажилладаг гэх мэтээр боломж бол маш өргөн. Иймд үнэндээ энэ хоёрыг харицуулна гэхээр манайханы хэллэгээр бол тэмээ ямаа шиг, америкуудын ойлголтоор бол алим жүрж шиг ялгаатай болно.

Бас хэдэн зүйл нэмэхэд, Домино нь Аутлоок буюу Эксчэнжийн клиенттэй ажиллаж чадна, харин нөгөөх нь тэгэж өрсөлдөгчийн клиэнтийг дэмжиж чадахгүй. Нууцлал хамгаалалтын талаар гэхэд Домино сэрвэр вируснээр болоод уначихлаа гэж тэр бүр дуулдахгүй, харин Микрософтийн хувьд энэ үргэлж хамгийн том асуудал байсан, байдаг, цаашид ч байх болно. Хэрэглэгчид нэгэн зэрэг хамтран ажиллах буюу коллабратион (collaboration) талд дахиад давамгайлна даа, зөвхөн имэйл солилцохоор зогсохгүй файл хуваалцах, веб конфэрэнс хийх, мэдээллийн урсгал (workflow) буюу мэдээлэл дамжуулах систем, мэдлэг удирдах систем, мэссэнжэр гээд маш олон зүйл Доминод бий.

Доминогийн хэрэглэгч ашигладаг програмыг Лотус Нотэс гэдэг (Экхчэнжийнхийг Аутлоок гэдгийг дээр дурдсан). Лотус Нотэсийн дизайны багийг сүрхий моодны, айхтар хямсгар зантай Мари Бэфф Равэн Атлантагаас удирддаг. Нэг жижиг нарийхан зураас нэмчихсэнийг агуу ажил гэж харуулж чаддаг, нэлээд гайгүй цаг хөдөлмөр зарцуулсан томоохон кодын дэргэдүүр харц ч чулуудахгүй өнгөрч мэдэх мань хүнээс ширүүн зан ч нэлээд гардаг гэсэн, гэхдээ түүнийг нь мань мэтийн даргадаа чичүүлж өссөн хүмүүжилтэй нэгэн бол тоохгүй л дээ, цагаанууд л хөөрхий нэлээд нервтдэг гэсэн шүү. Эд Брил гээд тун эелдэг нэг нөхөр бас Чикагод байх. Эцсийн хэрэглэгчид Доминог энэ л хүн хүргэдэг гэхэд болно. Дандаа хурал зөвлөгөө хэсэж, хот хот дамжин илтгэл тавих энэ нөхрийн бүхэл амьдрал нь твитэр, АйБиЭм Лотус, тэгээд гэр бүл нь гэхэд болно. За өөр бусад дарга цэргийг мань мэдэхгүй дээ, тэд ч маньтай “Hi”-с илүүтэй харьцаж хэтрэхгүй ч биз. Монгол Майкрософттой гэрээ энээ тэр байгуулж байгааг хэдэнтээ дуулсан тул АйБиЭм аваргатай бас гэх бодол мөн бий бий. Иймд дээрх хоёрын ядаж нэгтэй нь Монголдоо зэрэгцэж суугаад Доминогоор танилцуулга хийжээ байх юмсан гэсэн “мөрөөдөл” бол байдаг аа, байдаг

За энэ бичлэг блогтоо бичих болсон нь, үе үе таардаг ч сүүлийн гурав хоногт дараалан нийт найман удаа чи яг юу хийдэг юм бэ, АйБиЭм Лотус Нотэс Домино хөгжүүлэгч гэж юу юм бэ хэмээн асуулт ирснээс үүдэлтэй. Миний яг юу хийдгийг нэг бичлэгээр илэрхийлж барахгүй биз. Блогийн бүх бичлэгүүд нэгдээд нэг гайгүй ойлголтыг бол хүргэх байх. Харин тэр лотус девелопэр гэдэг нь энэхүү бичлэг жаахан суурь өгөх байх аа хэмээн бодов.

Тавин долоо

Тавин долоо гэсэн тоо надад нилээд их дотно байдаг л даа, ингээд уг бичлэгийг жаал онцлоё! АЭ-д ажиллаж байхад сонингуудын 100 дахь дугаар гээд бид сүйд болдог байж. Харин блогчид зуу дахь, тавь дахь зуу дахь бичлэг хэмээн онцлох нь элбэг. Надад зуу нь нээрээ их хол тоо юм шиг байна. Аль хоёр жил зургаан сарын өмнө анхны бичлэгээ бичиж байсан блог гэж бодохоор бичгийн хүн бус миний хувьд урт хугацаанд үнэхээр их ажил болж байж нэг жаахан бичлэг төрдөг ажээ. Ингээд 50-г нь анзааралгүй өнгөрчих, харин өнөөдөр 57 дох бичлэгээ оруулж буй юм байна.

Нийслэлийн тавин долдугаар сургуулийн босго алхаж Д.Цэцгээ багшаар анхлан А заалгаж, дөрөвдүгээр ангиас Г.Сарангэрэл багшийн даасан ангид сурсан нь уг тоо дотно болох зөвхөн эхлэл гэлтэй. Зөвхөн надаар зогсохгүй миний дөрвөн дүү энд л анхлан цагаан толгой үзсэн юм. Түүнчлэн УБИС төгсөөд хөдөө орон нутагт хоёр жил ажилласныг эс тооцвол бүх насаараа ээж минь энд багшилж тэтгэвэртээ суусан билээ. Аав минь ч багш хүн байсан бөгөөд анхлан байгуулагдаад нэг давхар галладаг байртай байхад л тэнд багшилж эхлээд хорь орчим жилийн хөдөлмөр нь тавин долоотой холбоотой. АНУ-д тэнээд алга болсон маний хоёрдох жилд аав минь гэнэтийн ослоор өөд болж гунигт явдал тохиогоод гэртээ харихад тавин долоогийн үе үеийн төгсөгчид, ажилтнуудаар манайх дүүрэн хэд хонож билээ.

Манийг бүр багад Мижиддорж багш нэгэнтээ улсын тэргүүний бүлэг төгсгөж билээ, бодвол тэр үеэс тавин долоог зарим хүн мэдэх болсон биз. Хожим нь Төвсанаа ах дэд мастер цолтой араваа төгсөх үе, аав тэргүүтэй хэдэн багш нарын чухалчилж гүйн байж олж ирсэн цахилгаан хөгжмөөр анхлан Төмөрбаатар, Гансайхан нарын олон сурагчид тоглож байгуулагдсан Ирээдүй чуулга зэргээр бүр ч олон хүнд тавин долоо хүрсэн байх.

Гэхдээ л хотын захын сургуулийг хаана байдаг, хэн сайн эсэхийг тэр бүр мэддэггүй байсан. Манийг тав зургаад байхад район, хотын хэмжээнд сурагчдын Дөл тэмцээн болж бид хот дүүрэгтээ удаа дараа дээгүүр шалгарахад лав улсууд энэ одоо хаана байдаг сургуулийнхан бэ л гэдэг байж. Долоо төгсөх жил Дөл тоглолт анх удаа улс даяар болж тавин долоогийн баг улсын аваргаар хоёрт орж билээ. Энэ үеэс манай сургууль нилээд нэр хүндтэй болсон байх. Найрамдал зусланд болсон уг тэмцээнд аймаг бүр шилдэг сурагчдаараа баг бүрдүүлж, харин хотын дөрвөн сургууль зөвхөн өөрсдийн багаар тэмцсэн нь дандаа зургаа, долдугаар ангийнхан байв. Энд Увс аймгийн баг түрүүлсэн. Тэр үед би нэгдүгээр сургуулийн тооны ангид элсээд юун тавин долоо болж байсан үе юм. Дараагийн жилүүдэд манийг тооны олимпиадад удаа дараа гайгүйхэн оролцоход нэгдүгээр сургуулийн гэхийн зэрэгцээ, угаасаа хаанаас аль сургуулиас гарч ирсэн хүүхэд вэ, тавин долоо гэх юу билээ л хэмээдэг байж билээ.

Наймд байх жил гандболоор дүүрэгтээ өлхөн түрүүлсэн хотод баттай түрүү булаацалдана хэмээн яригдах нэгдүгээр сургуулийн баг Хүч нийгэмлэгээс гарч ирсэн тавин долоод илт дутуу хожигдож билээ. За энэ одоо хаанаас юу гараад ирэв ээ гээд биеийн тамирын багш банга хүртээж байтал манай ангийнханаас тэр чинь энэ Жагдагийн ирсэн сургууль гэв. Хм, энэ тооны ангид арай олигтой нь ирж болдоггүй юм байх даа хэмээн манийг багш явуулж байжээ, хөөрхий. Дараа нь мөн сагсаар бараг ижил зүйл болж за энэ Жагдагийнхан одоо яагаад гүйцэгдэхээ болив оо болдог байв. Сагсны хүчтэйхэн өрсөлдөөн дундаас сургуулийн аварга дандаа л туудаг манай хуучин анги, сургуулийнхаа аваргын мөн л авчихдаг манай шинэ анги (нэгийн тооны ангид спортын ийм түүх бараг байхгүй л гэдэг байв) хоорондоо мөн ч их тоглосон доо. Хөөрхий аав заал авч өгөөд л мань хоёр ангиа зохицуулаад л ...

Тавин долоо спортоор алдаршихад манай биеийн тамирын олон багш хөдөлмөрлөснөөс Давааням багш илүүтэй хөлс гаргасан байх. Монголын анхны мэргэжлийн лиг байгуулагдахад манай дүү нарын үеийн тавин долоогийнхоноор дүүрэн байж билээ. Давааням багш тэнд бараг тавин долоогийн нэг баг байгуулж лигийн аварга авч байсан байх шүү.

За нэг ийм л сургуультай холбоотой нэгэн би, тавин долоодох бичлэгээ блогтоо орууллаа. Үндсэн ажлынхаа хажуугаар амжуулах бичил бизнесийн блог бичиж эхлэсэн нь ийнхүү АНУ дахь Монголчуудын хүрээний нэгэн хэсэг болчих гээд л, барууны оронд мэргэжлээрээ ажиллах нэгний санал бодлыг эх оронтой, мэргэжил нэгт нөхөдтэй нь холбох нэгэн гүүр болчих гээд л, эргэн тойрноос нь өөр орчин, соёл, бизнесийн ойлголтуудыг тайлбарлан олонд хүргэчих гээд л ... үргэлжилсээр л ...

Тавин долоон бичлэгийг минь уншиж, блогоор зочилдог бусад блогчид, уншигчид та бүхэндээ их талархаж байгаагаа блогоо үргэлжүүлэн бичиж л илэрхийлье дээ. Баярлалаа, дахин дахин зочилж, олон сэтгэгдэл үлдээж байгаарай.

Миний үзсэн анхны цахим тоолуур

"Мөнхбаатарын сэтгэгдэлд хариулах нь" бичлэгтээ тааруухан өгүүлэл маягийн зүйл бичиж байснаа блогтоо тавих юм байна гэж билээ. Мэдээлэл холбооны технологийн анхдугаар чуулган гэж Монголд 1999 онд зохион байгуулах ажлын хэсэгт оролцсон юм. Чуулганы бэлтгэл ажлыг амжуулж явахдаа хүүхдүүдэд мэдээллийн технологийн мэдлэг олгох зорилгоор бичиж эхэлсэн эд л дээ. Урьд өмнө энд тэнд нийтлэж, гаргаж байсангүй ээ. Блогчид уншаад шүүн тунгааж элдэв сэтгэгдэл үлдээнэ үү.

Миний үзсэн анхны цахим тоолуур

Би аавыгаа дууриаж тооны хүн болохыг мөрөөддөг байв. Аав дунд сургуулийн физик математикийн багш тул янз бүрийн гоё бодлого бодно. Би ч дутахгүй элдэв томъёо энээ тэрд шамдана. Сургуульд орохоос өмнө, тавтай байсан юм уу даа, гудамжны хүүхдүүдээ тойруулж суугаад арван мянгын дотор нэмэх хасах үйлдэлийг цээжээр хийж гайхуулна. Ёстой тооны мастер, энэ хүүхдээс түргэн, алдаагүй боддог хүн манай энэ хавьд үгүй гэж ойр хавийн эгч ах нар шагшина. Тэд шороон дээр хэдэн баганаар тоо бичиж байгаад чиний хариу зөв, буруу, аа үгүй ээ бид алдсан байна гэж ирээд шавж өгнө дөө. Аав ч үүнийг хөгжүүлэн дэмжиж үе үе уралдаж тоо цээжээр бодно.

Аав нэг өдөр зузаавтар номын хэмжээтэй, нэгэн сонирхолтой хайрцаг цүнхнээсээ гаргаж ирлээ. Гадуурх ширэн уутыг задалж үзтэл тоонууд бичсэн олон товчлууртай юм. Бас дээд хэсэгтээ нэг мөр бүхий дэлгэцтэй. Аав хайрцагийг цахилгаанд залгаж асаатал нөгөө дэлгэц гэрэлтээд тод ногоон болов.

Аав хуруугаар товчлуур дээр ээлжлэн дарахад чиг чиг хэмээн дуу гарч, дэлгэц гэрэлтэн ногооноор тоонууд урсан гарна. Тоо бичигдсэн товчлуур дээр хуруу дармагц дэлгэц дээр тэр тоо гэрэлтэн нэмэх тэмдэг бүхий товлуурийг дарж дахин тоонууд дээр дараад тэнцүү тэмдэг дээрээс хуруу салмагц нийлбэр дэлгэц дээр гарна. Тоог гайхамшигтай хурдан нэмдэг ийм ид шидийн хайрцаг би үзэж байсангүй. Дуулж, сонсоо ч үгүй байж.

- Аав аа, энэ чинь одоо юу юм бэ? хэмээн тэсвэр алдан асуулаа.

- Тооны машин гэдэг юм. Арифметикийн дөрөв болон бусад олон үйлдэл хийдэг электрон төхөөрөмж гэж аав хариулав. Сургуульд орох нас хүрээгүй ч үе үе аавыг дагаж хичээлд нь суух би электрон гэдэг үгтэй хэдийнээ танил болсон байлаа. Гэхдээ электрон багаж төхөөрөмж байдаг, тэгээд түүгээр тоо алдаагүй боддог гэж миний бяцхан ухаанд орж буусангүй.

- Аав аа, тэгээд энэ чины хэдэн электроноос бүтсэн юм бэ? Электрон нь цахилгаанаас урсаж орж ирж байгаа юу? Электронууд яаж тоо бодож байгаа юм бэ? Электрон тэгээд ухаантай юм байна, тийм ээ? гэж бараг нэг амьсгаагаар угсруулан асууж аавыг удтал инээлгэж билээ.

Энэ миний нүдээр үзэж гараар барьсан хамгийн анхны цахим тоолуур байлаа. Аавын ярианаас тэр тооны машин бол бас их мундаг чадалтай нь бус, үүнээс олон оронтой тоог бүр түргэн хугацаанд тооцож чаддаг машин байдаг. Тооцоолон бодох электрон машин гээд бүр их хүчтэй гоё эд байдаг. Түүгээр богино хугацаанд асар том тооцоог хийдэг. Миний үзсэн тооны машин бол маш жижиг хувилбар нь болно гэх мэт олон зүйл мэдэж авлаа.

Тэр цагаас хойш тоонд улам дуртай болж, физикч болох мөрөөдөл улам аслаа. Цахим тоолуур бүтээдэг хүн болох далд сонирхол анх удаа төрсөн ч тэгэс гээд мартагдсан байлаа. Бүр хожим арван хоёр жилийн дараа энэ хүсэл дахин ундарч билээ.

Улаанбаатар хот, 1998 он

Компьютерийг тооцуур гэвэл эвтэйхэн

Даяар Монгол дээр Японоос Ч.Чимэгбаатар "Компьютерийг Монгол vгээр хэлбэл" гээд нийтлэл бичжээ. Нөгөө загтасан газар маажлаа гэгчээр уншсан даруйдаа нэг сэтгэгдэл бичиж үлдээснээ блогтоо бичлэг болгохоор орууллаа.

***

Компьютер нь тооцоолуур мөн үү гэвэл мөн. Утга нь ч тэгэж таарах байх. Compute буюу тооцоолох гэсэн үгтэй үндэс нэгтэй ч биз. Гэхдээ ингэж урт үг хэрэглэх нь үнэндээ зохистой биш болоод л улсууд тоогоогүй байх.

Тооцоолуурт гээд үзье л дээ. Эвсэл муутай гийгүүлэгчүүд дээр гурвын гурван урт эгшиг нэмэгдэхээр эвцгүй болно гэнэ. Энэ нь байгаль, нийгэмд байх вариацын арвич зарчимтай тэрсэлдэж буй тул хэл соёлд нэврээгүй талтай ч гэнэ.

Тоолуур гэж монгол үг байдаг даа. Хэн ч үүнийг шууд ойлгоно. Оросоор орчуулбал счётчик гэх байх. Тоолуур байгаа бол тооцуур бас байна аа гэж тайлбарласан Ч.Эрдэнэ баавайн сонголт надад хамгийн их таалагддаг.

Энэ нь үг-үсэг-үзэг гээд монгол үгс бүтсэнтэй ижил зарчимтай гэнэ. Математикт байдаг инвариант буюу хадгалагдах чанар гээч ойлголт энд монгол хэлдэнд үйлчилж буй нь энэ. цас-цаас-цааз ч ийнхүү аргаар үүссэн ажээ. Их гурвалжин номны 161-162 хуудаснаас будаа идэв :-)

Үг үүсдэг, хэлний чадварыг нэмэгдүүлдэг бас нэг аргыг л жишээлэв.

Саруул-Эрдэнийн хөгжилтэй явдлууд

Уржнан жил болсон явдал юм байна. АНУ дахь Монголын соёлын төвийнхөн Индиана мужийн Блүүмингтон хотноо анх удаа монгол хүүхдүүдийн зуслан ажлуулсан юм. Том хоёрыгоо тэнд амраахаар ярилцаж байсан үе л дээ. Доктор М.Саруул-Эрдэнэ тус төвийг үүсгэн байгуулж, тэргүүнээр нь ажилладаг юм. Манай багатай “амьдаа” гээд сүйд болдог хүн. Саруултай нэг утсаар ярьчихаад “амьдаа” үгийн утгыг Номин, Болор нарт тайлбарлаж байтал хөгжилтэй явдлын эзэн маань “Даадий, Саруул ах гиерл тээ?” гэж асуудаг юм. Бид ах – охин гэсэн харьцуулалтыг дуулаад хөгжилдөн байж “Чи яагаад тэгэж бодож байгаа юм бэ?” гэтэл “Би охин, сөө миний нэр эмэгтэй ш дээ” гэдэг юм.

* * *

Саруулын охиныг Өд гэдэг. Манай Саруултай нас ойролцоо л доо. Ингээд зусланд ажаа нараа хүргэж өгөөд Өдтэй танилцана. Миний охин тоглоорой, за гэтэл жаахан дурамжхан мушилзах. Тэгээд “Өд чинь, ногоон, улаан өнгөтэй байдаг” гэлээ. Овоо доо, өнгө гайгүй сурч байгаа юм байна гэж бодоод “Тийм, бас цагаан ч байдаг” гэтэл “аав, битгий хуглаа яриад бай” гэдэг юм. “Байлгүй яахав дээ” гэтэл “уайт ворм уу” гэхэд нь бид их хөгжилдөж билээ. Гурван настай хүүхэд д, т-г ялгахгүй байх ч бага хэрэг ч гэлээ, ингэж “том” төөрөгдсөнийг нь хоёр ажаа нь сайтар тайлбарлаж өглөө. Тоглоход дурамжхан байсан нь ихэд анхаарал татсаны ы тайлбар ч дороо мэдэгсэн юм.

* * *

Монгол хүүхдийн зусланд очлоо. Хоёр амьдаа анх удаа нүүр тулав. Манай хүний анхны асуулт “Та яагаад миний нэрийг авчихсан юм бэ?” гээд ”Жаахан охинд буцаагаад өгөөч. Саруул чинь охины нэр ш дээ” хэмээн нэрээ нэхлээ.

* * *

Хэд хоногийн өмнө бид Чикаго хот явж байлаа. Мичиган нуурын эргээд давхих үедээ:
- Миний охин хар даа, далай энд байна гэтэл, өөдөөс
- Далай ... Өдийн дүү амиен браувэр ах нь уу гээд өндөс хийлээ. (М.Саруул-Эрдэнийн хүүг Далай гэдэг юм.)

* * *

Өчигдөр манай хүн албанаасаа ирээд ээждээ “Та тэрнийг мэдэх үү, энэ ингэдэг байхгүй юу ...” гээд тав арай хүрээгүй хүүхэд тэр бүр санахааргүй баахан зүйлс ярьжээ. Цэцэрлэгтээ сонссон юм болов уу гэж таагаад “Чи ямар мундаг юм бэ, хаанаас сурсан юм бэ?” гэхэд нь “Маамий, энд байгаа байхгүй юу” гээд толгой руугаа заасан байна.

* * *

Аргамагийн хэрэглэгчид дээ, блогчид доо инээдмийн баярын мэнд дэвшүүлье!