Интернэт биднээс юуг нууж байна вэ?

Интернэтийг нээлттэй, бүх төрлийн мэдээлэл олж болдог, агуу их боломжтой бөгөөд дэлхийг харах уудам цонх, дэлхийд гарах үлэмж хаалга хэмээх ойлголтоор бид тодорхойлж хардаг. Гэтэл энэ үнэнд өнөөдөр энэ хир ойрхон бэ? Чөлөөтэй сэтгэх, санамсаргүй санаа, нээлт, мэдлэг олж авах, бүтээлч уран сэтгэмжээр хандах мэтийн ойлголтуудыг боогдуулсан үйл ажиллагаа энэ цаг үеийн Интернэтийн жинхэнэ төрх болжээ гэвэл уншигч та мэдээж санал зөрөх байх. Энэхүү блог бичлэгийг уншаад та нэгийг бодох биз ээ...

Арван жилийн тэртээ цахим өртөө сүлжээгээр “www 10 нас хvрлээ” хэмээн бичихдээ 1991 оны арван хоёрдугаар сарын 12 буюу яг өнөөдрөөс арван жилийн өмнө Stanford Linear Accelerator Center (SLAC) Америкийн хамгийн анхны веб сэрвэрийг ажиллуулсан талаар өгүүлж эхэлсэн имэйл илгээжээ. Тодруулбал, Интернэт жинхэнэ утгаараа нэг байгууллагын хэрэгцээнээс буюу Европт, Женев хотод байрлах European Organization for Nuclear Research (CERN) веб сэрвэрийн хүрээнээс хальж жинхэнэ world wide нэрдээ тохирохоор "дэлхийн" хэмжээний болсон өдгөөгөөс 20 жилийн өмнө ажээ. Тодруулбал, 40 гаруй хоногийн дараа Интернэтийн 20 жилийн ой болох ажээ.

Тээр жил цахим өртөөгөөр цахим худалдаа - коммэрс (commerce) нь интернетийн агуу боломжийг алга болгож “Бараг яг л телевиз шиг идэвхгүй эд” болгож хувиргасан талаар харамсан ярилцах зөвлөгөөн, яг тэр үеийн Интернэт - эдийн засгийн уналт нь сүлжээний жинхэнэ үнэ цэнийг үзүүлэх алтан боломж олгож буй хэмээн Интернэтийн пионерууд дүгнэсэн зэргийг бичиж байжээ. Тэгвэл одоо онлайн реклам сурталчилгаа саад болж, хувь хүн бүрд зохицуулан тохируулах нь нээлттэй байдлыг үгүйсгэнэ, удирдан чиглүүлсэн мэдээллээр хангах нь бүтээлч боломжуудыг хаана хэмээн дахиад шүүмжтэй өнцгөөс харчихлаа.

2009 оны арван хоёрдугаар сарын 4-ний өдөр Гүүгл корпорацын блогт нийтлэгдсэн зүйл тун цөөхөн хүний анхааралд өртжээ. Силикон Вээлий маягийн сүртэй хүчтэй зар гараагүй, хайлтын системийн долоо хоногийн тайлан болон Гүүглийн санхүүгийн уямжийн шинэчлэлийн тухай мэдээллийн дунд хавчуулсан сэндвич лугаа байсан бөлгөө. Би лав тухайн үедээ үүнийг анзаараагүй, олон хүн тоогоогүй боловч цөөн тооны мэргэжилтнүүд “хайлтын системийн хувьд хамгийн том огцом өөрчлөлт хийгдлээ”, ”тухайн хүний онцлогт тохируулсан хайлт хүн бүрт” зэргээр тэмдэглэж байсан аж.

Энэ өдрийн өглөөнөөс Гүүгл хүн бүрийн интернэтэд холбогдон нэвтрэхээс эхлээд хайлт хийх, үзэх унших гээд бүх мэдээллийг урьд өмнө орж үзэж байсан түүх, дуртай сэдэв, сайттай холбоод гэх мэтээр боломжит бүх талаар нийт тавин долоон шинж тэмдэг хэрэглэх болжээ. Та өөрийн тодорхой нэрийн холболтоос гарч (sign-out/logged-out) нэр нь үл мэдэгдэх байдлаар холбогдож байсан ч хамгийн боломжит магадлал өндөр байхаар таныг мөн хэмээн таамаглаж хэрэгцээт мэдээллээ цуглуулж, юунд дуртай, юу сонирхдог, ямар дадал заншилтай гээд өчнөөн олон зүйлээр таныг тодорхойлж чаддаг болох эхлэл бүрэн тавигдсан бөлгөө.

Хамгийн өргөн хэрэглээний, хамгийн олон сонгогдсон материалууд түрүүлж гарч ирдэг, хүн бүрд ижил харагддаг нөгөө алдарт хуудас эрэмбэлэх алгоритм (page rank algoritm) энэ мөчөөс алга болж, үйлчлэхээ больжээ. Өөр тооцуур дээр өөр найзынхаа дэлгэц дээрх үр дүнг яг ижил хугацаанд харьцуулан харахгүй бол анзаарагдахгүй энэ үйл явдал нь хүн бүрд өөр өөр үр дүн өөр өөр жагсаалт үзүүлдэг болсныг өдгөө биднээс мэддэг нь ховор. Товчоор тодруулбал, Гүүглийн стандарт гээч байхгүй болсон.

Туршилт хийж үзэхэд яг ижил үгээр хайлт хийгээд 180 сая үр дүнгийн жагсаалт гарч байхад өөр тооцуур дээр 139 сая үр дүн өөр дарааллаар гарч ирж байв. Эндээс харахад АНУ-д буюу үргэлж шинэ технологийн хүчтэй өөрчлөлт, инновацийн дунд байгаа нэгэн, Монголд байгаа технологийн инновацийн үр дүнг харж хэрэглэдэг хүний хооронд ямар ялгаа гарч тэд биеэ биеэ шууд ойлгох хэмжээнд хэр саад бий болох бол гээд бодоод үзээрэй.

Уол стрийт жорнал (World Street Journal) сэтгүүлийн судалгаагаар CNNээс эхлээд Yahoo тэгээд MSN мэтчилэн Интернэтийн толгой тавин сайт тус бүр дунджаар 64 күүки (cookie) суулгаж хэрэглэгчийн хувийн мэдээлэл цуглуулдаг ажээ. Dictonary.com сайтыг би их хэрэглэдэг юм, гэтэл энэ сайтаар “depression” гэх ганц үг хайхад 223 күүкий суулгаж гуниг гутралыг эмчлэх талын мэдээллээр бөмбөгдөх вэбсайтуудад манийг дамжуулчих жишээтэй. ABC News-с үе үе санаанд таарсан хоолны жор их имэйлддэг маньд мөн Teflon сав суулга дандаа сурталчилдаг юм. Эндээс Интернэтийн өнөөгийн агуу бизнесүүд Гүүгл, Фэйсбүүк, Эппл, Майкрософт, Сэйлсфорс, АйБиЭм (энэ бүх газар монгол хүмүүс ажилладаг нь бас сонин тохиолдол шүү) бүгд хувь хүнийг чиглэн өрсөлдөж, хувь хүний мэдээлэл, үүнийг уншигч та тулааны гол цэг болжээ.

Дээр гүүглээр нэлээд жишээлсэн, ер нь гүүгл хэрэглэгчийн мэдээллийг бусадтай хуваалцахгүй, зөвхөн өөрсдөө хэрэглэнэ гэсэн баталгаа гаргаж өгч байгаа, ямартаа ч өнөөдөртөө. Гэтэл kayak.com болон тэдний AddThis үйлчилгээнээс авахуулаад чөлөөтэй хуваалцана гэх чиглэл маш их газар авлаа. BlueKai, Acxiom мэтчилэн мэдээллийн бизнесүүд хэрэглэгчийн хувийн асар их мэдээлэл цуглуулчихжээ. Жишээ нь, АНУ-н хүн амын 96%-ийн төлбөр зээлийн оноо мэдээллээс авахуулаад эмнэлэг, эмчилгээ, эрүүл мэндийн түүх гэхчлэн мэдээлэл хүн тус бүрээр 1500 гаруй үзүүлэлтээр бий болжээ. Эндээс “зан байдлын зах зээл” (behavior market) дээр тоглогчдын танаас хүлээх “click” дохио отох явдлыг улам хөгжүүлж буйн зах зухаас харах биз ээ.

Худалдан авагчийн хувийн сонирхол, хүсэл, хэрэгцээтэй холбоотой мэдээлэл цуглуулаад түүгээрээ тоглолт хийж элдэв бараа, үйлчилгээ санал болгон аль болох борлуулах зорилгыг Интернэт том бизнесүүдэд бий болгож байна. Amazon.com-ын худалдан авагчид мөн энэ талын мэдээллээр бялхаж буй. Худалдаж авсан ном, бараатай, үзэж сонирхсон зүйлтэй чинь холбоотой мэдээлэл, дараагийн худалдан авалт уруу чинь чиглэсэн маш олон үйл ажиллагааг амазоноос мэдэрдэг шүү дээ. Netflix видео түрээсийн 60 хувь нь хэрэглэгчийн хувийн сонирхолд чиглэсэн таамгуудын үр дүн байдаг ажээ.

Гүүгл, Амазон зэрэг нь хэрэглэгчийн хувийн мэдээлэл цуглуулж, хүсэл сонирхлыг тодорхойлохдоо өнгөрсөн сонголтууд, сонирхон уншсан, үзсэн, худалдаж авсан мэдээлэл дээр үндэслэдэг. Харин фэйсбүүк өнгөрсөн түүхийг нь биш товшлуур – click тоолж, бас эргэн хүрээлсэн холбоотой хүмүүсээр баримжаалж, хаана юуг дуртай – like хийж байгаагаар баримжаалдаг ажээ.

НьюИорк таймс сонин news.me гээд шинэхэн эхлэн (start-up) бизнесийг дэмжиж хөрөнгөжүүлэн бидний уншиж сонирхож буй мэдээ, мэдээлэл, нийтлэл, санал сэтгэгдлийг түүнчлэн youtube дээрээс үзэж буй видеонуудын агуулгаар түүвэрлэн судалж бидний сонирхол, хүсэл мөрөөдлийг тодорхойлох оролдлого хүн тус бүрээр хийж байна.

Эцсийн хэрэглэгч буюу бидний хувьд дээр өгүүлсэн судалгаа, тоо бүгд юуг харуулж байна вэ гэхээр Интернэт дэх асар их мэдээллээс танд зориулсан шүүлтүүр бий болгож буй юм. 900,000 блог бичлэг, 50 сая жиргээ, фэйсбүүкийн 60 сая гаран статус апдэйт, 210 тэрбум имэйл өдөрт сүнгэнэж буй өнөө үед шүүлтүүр байх нь аргагүй биз ээ, гэхдээ шүүлтүүрийг хэн тодорхойлж байна вэ? Юу унших, юу үзэх, юуг худалдаж авах, юуг дэмжиж тэтгэх гээд олон зүйлийн шийдвэрийг гаргахад хамгийн түрүүнд хэн юу ямар аргаар нөлөөлж байна вэ? Савангийн хөөс мэт олон энэ их мэдээллийн шүүлтүүрийг та өөрөө хийдэг гэж санаж байна уу? Энэ мэт олон асуулт гарч болно, харин хариулт нь ердөө ганц – Та биш, Интернэт шүүлтүүр тавьж, шийдэж байна.

Шүүлтүүрийн талаар тодорхой жишээ дурдахад, Fox news эсвэл The Nation унших мэдээний шүүлтүүрээ та өөрөө зохицуулдаг гэж санах хэрэггүй. Та ердөө чиглэл гаргаж байгаа бөгөөд тэр дотор чинь юу байж, юуг нь эхэнд нь харуулж, юуг олдохгүй эсвэл залхаад олж үзэхгүйгээр тээр хол байрлуулахыг тэд шийднэ, та биш. Харин Монголд өнөөдөртөө Монгол Ньюсийн өнөөдөр сонин, Ньюс МН, Гого ньюс уншихад ингэхгүй байгаа ч Интернэтийн хөгжлийг дагавал хүн бүр ижил дэлгэц харахгүй мөч ойрхон байгаа биз ээ. Энэ нь технологи хэр хурдан нэвтэрч буй асуудал болохоос монголчууд хүний хувийн мэдээлэлд сонирхолгүй байгаа хэрэг биш биз ээ.

Өөрийн нэрээр холбогдохгүйгээр нэргүй буюу anonymous байдлаар Интернэтэд хандахад хэнийг ч танихгүй гэсэн байр суурь байдаг талаар өмнө хэдэнтээ дурдсан. Үнэндээ бол өдийд том акулууд өөрийг тань холбогдсон ч, нэргүйгээр нуугдсан ч шууд таних боломжтой чадвартай болчихсон юм. Гүүгл гэхэд бүх хэрэглэгчийн бүх хандалтыг алдаатай, буруу зөрүүгээс эхлээд санамсаргүй эсвэл санаатайгаар хамааралгүйгээр бүгдийг үг үсэг зассантай нь хадгалж байдаг. Нэгэнтээ Эрик Шмидт ийн хадгалсан өгөгдөл нь 2003 онд 5 тэрбум гигабайт болж байсан бол өдгөө ердөө хоёр өдөрт энэ хэмжээнд хүрсэн хэмээжээ.

Төр засаг мөн Интернэтээр бидэнтэй харьцаж байдаг, бидний сонирхол, дуртай мэдээлэл, аюулгүй байдал гээд олон талаар анхаарал тавьж байдаг ажээ. Нэг жишээ дурдахад, Эйти энд ти-гийн Сан Франциско хотод байрлах Интернэтийн холболтын гол төвөөр дамжих мэдээллийг хуулдаг өгөгдлийн төвийг үндэсний аюулгүй байдлын агентлаг (national security agency) ажиллуулдаг бөгөөд тэдний хамгийн гол асуудал нь өдгөө цахилгааны хангамж гэжээ. Ингээд 2014 онд шинэ цахилгаан станц ажилд оруулахад энэ асуудал бүрэн шийдэгдэхээр төсвийн зарцуулалтад тусгагдаж байна.

За ингээд өнөөгийн Интернэтийн биднээс нууж, ил тод бус байгаа зүйлсээс голчлон хувь хүний мэдээлэл цуглуулах, гол нь түүнийг хэрхэн яаж мэдэж байгаа, тэгээд хамгийн чухал нь түүгээрээ бидэнд нөлөөлж чадаж буйг олон жишээгээр илэрхийллээ. Нээрээ, өөрийг нь өөрөөс нь илүү сайн таньж, ойлгож, мэдэгдэхгүйгээр өөрт нь хамгийн их нөлөөлж чадаж буйд хэн дуртай байх бол?

Үүнээс гадна ингэж цаанаас нь их чиглүүлээд, бэлтгэж өгөөд, олж үзэх мэдээлэлд нь шүүлт тавиад байхаар хувь хүний serendipity буюу санамсаргүй нээлт хийх боломжийг хаадаг ажээ. Үнэхээр бэлэн хоолон дунд буй юм чинь өөрийн бүтээлч сэтгэлгээ алга болчих гээд байдаг талтай. Одоо хийж байгаа зүйлийнхээ яг үргэлжлэл, дараагийн алхам юу вэ гэдгийг Интернэт өөрт чинь хэлж өгөөд байвал амьдрал чинь хир сонирхолтой баймаар байна?

Мөн уншиж буйг чинь залаад, мэдэхээр сурахаар хөөцөлдөж буйг чинь урд чинь бэлэн буй мэт болгоод, сонирхолгүй мэт зүйлээс холдуулаад хэрэггүй мэт мэдээллийг төөрүүлээд өөрт чинь хүргэхгүй байгаа зэрэг нь үнэхээр тийм сайн зүйл үү, магадгүй нөгөө “тархиа угаалгана” гэгч болчхож буй санагдахгүй байна уу?

Энэ мэт олон зүйлийг Интернэт биднээсээ нэг л нуугаад байх шиг … товчхондоо, хөөсөн шүүлтүүр буюу the filter bubble гээч ойлголтын талаар бичлээ.

Дүрслэлээр хэрэглэгчтэй харилцах хэсгээс дохио зангаа руу

Бидний олонх нь гар болон хулганаар заах, товчлуур дарах, цэснээс сонгох зэргээр тооцууртай харьцаж, хэрэглэж сурсан. Тэгээд бичиг баримт шивж, боловсруулж, хүснэгтэн тооцоолол гүйцэтгэж, зарим нэг гоё ганган үзүүлэн танилцуулга хийж зэргээр цааш алхсан. Анх хамаг мэдээлэл текстээр байсан бол одоо график дүрслэл бүхий болж, хулганынхаа баруун зүүн товчлуурыг дарж, нэг хоёр товшиж, зураг хөрөг нааш цааш чирч гээд виндоус, мак ос, линукс гэх мэтийг бид андахгүй болжээ. Сүүлийн хорь гаран жил хүн-тооцуурын харилцан нөлөөлөлд давамгай хэрэглэгдсэн GUI (graghical user interface) буюу дүрслэлээр хэрэглэгчтэй харилцахыг өгүүлээд байгаа нь энэ.

iPad, Samsung Galaxy Tab, Asus Eee Pad, Amazon Kindle гэх мэтээр таблэт тооцуураар жишээлэхэд, одоо дүрслэлийн дараагийн шат эхэлж хуруу хүрэх, мэдрэх маягт хүрчээ. Хэрэглэгчид зүгээр шууд хуруугаа хөдөлгөөд ид шидийг гаргахгүй бөгөөд энд уямж зохиогчид чухал нөлөөтэй бөлгөө. iPad2-г анх зарлах шууд үйл ажиллагаа хийгдэж байх 2011 оны гуравдугаар сарын 2-ны өдрийн өглөөний 10 цаг 05 минутад хоёр тэрбум долларын чек дэлгэц дээр гарч ирсэн бөгөөд энэ нь зөвхөн Apple өөрсдийн таблэтэд зориулсан чөлөөт буюу гуравдагч уямж зохиогчдод төлсөн төлбөрийн дүн ажээ. Мөн үед Apple 100 сая дахь хуруун мэдрэмжээр ажилладаг ухаалаг гар утсаа энэ өдөр илгээснээ зарласан байв.

Тэгвэл өнөөдөр буюу 2011 оны аравдугаар сарын 24-нд дөнгөж цагийн өмнө суусан, Эпплийн боловсролын багийн олон улсын зөвлөх инженер Стив Хэйманы хичээлээр үзүүлж байгаар долоо хоногийн өмнө гарсан iOS 5-д зориулаад яг одоо дэлхийн 90 орноос 425 000 уямж гар утсанд дээр нь 100 000 нэмэлт уямж iPad-д бий болсон бөгөөд нийт 18 000 000 000 удаа ачаалагдаж, 250 000 000 төхөөрөмж ажиллаж, 3 000 000 000 ам доллар уямж зохиогчдод төлжээ.

Хуруугаар шүргэх төдийгүй бүр агаарт хөдөлгөөн хийж, дохиж занган тооцууртай харьцах нь өнөөгийн амьдралд нэвтэрч буй жишээ нь Xbox Kinect, Wii зэрэг тоглоомыг тоглогч өнөө үеийнхэн хөдөлгөөнөөр тооцууртай харьцах боллоо. Тоглоомоор зогсохгүй газар хөдлөлтийн дараа аврах багт туслах роботыг энэ технологиор удирдахаар зохион бүтээсэн байна. Шинэ Зеландын Варвик (University of Warwick) их сургуулийн оюутнууд Microsoft-ын Xbox Kinect дээр суурилсан хөдөлгөөн мэдрэх төхөөрөмж бүхий робот бүтээсэн нь Германд болсон аврах роботын европын аварга шалгаруулах 2010 оны тэмцээнд түрүүлжээ.

Барселоны Помпэу Фабран их сургуулийн Сэрги Жорда нарын нөхдүүд хөгжим тоглох, зохиох олон талт шүргэх төхөөрөмж риактавл зохион бүтээсэн нь өдгөө өргөн хэрэглэгдэж хөгжмийн ертөнцөд их өөрчлөлтийг авчирч байна. 2011 оны есдүгээр сарын 18-нд Нью Йорк хотноо болсон хөдөлгөөнт хөгжмийн фестивальд Мартин Калтэнбруннэр риактивыг танилцуулж, Петр Кирн хөгжим тоглосон нь үнэхээр гайхамшигтай сайхан тоглолт болж хоёр хоногийн дараа дахин амьд тоглолт хийлээ.

Майкрософтийн урьдчилан төсөөлөх лаборатори үзэсгэлэн дэх айлын гал тогооны өрөөг үзүүлэн танилцуулахад гэрт байгаа хүнсний бүх зүйл RFID (radio frequency identification) радио давтамжит тодорхойлогч наасан байгаа, удахгүй тун ойрын ирээдүйд дэлгүүрүүд одоогийн зураасан кодны оронд ийм тодорхойлогчтой худалддаг болно гэж байлаа. Үүний тусламжтайгаар гэрт байгаа хүнсний зүйл хаана байгаа, хир нөөцтэйг тооцуур өөрөө тодорхойлох ажээ. Тайлбарлагч маань микро долгионы ухаалаг зуухны өмнө ирээд ямар хоол бэлтгэх боломжтой байгааг лавлахад дээрх тооцоог хийсний үндсэн дээр тийм тийм хоол боломжтой гээд хоолны цэсийн санал бэлэн хэлж байна, мөн орцын материал хаана байгааг зааж, хийх үйлдлүүдийг мөн зааварлах ажээ. Ийн хэлж ярихаас гадна тайлбарлагч гарын хөдөлгөөн дохиогоор сонголтуудаа чөлөөтэй илэрхийлж болж байлаа.

Энэ өмнө жишээлсэн бүх зүйлс 2020 онд бидний өдөр тутмын амьдралд гарцаагүй нэвтрэх хэдий ч хамгийн гол нь хэрхэн монгол агуулгатай болох, монголоор чөлөөтэй ойлголцох мэтийг бид одооноос оролдох, хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй юм.

Тооцуур өөрчлөгдөн хувьссаар ...

Өнөөг хүртэл олон хувьсгал тооцуураар овоглодог. ПС гэж товчилж персонал компьютер хэмээн нэрлэгдэх тооцуур бий болсон нь нэг жишээ. Графикт суурилсан дүрслэл, хөтөч буюу браузер бий болсон нь бас нэг жишээ. Интернэт бол мэдээж өөр бүр томоохон нэг жишээ болно. Өдгөө бид маш олон төрлийн, олон үзүүлэлтийн ялгаатай, өөр өөр нэмэлт төхөөрөмжүүдээр тоноглогдосон тооцуур хэрэглэдэг, гэхдээ голчлон янз бүрийн ПС хувилбараар тооцуурыг төсөөлдөг. Тэгвэл нэгэн үе ийм олон төрлийн биш бөгөөд хүн бүрийн тусдаа болон дундаа хуваалцан, мөн тодорхой нэгэн зүйлд зориулан тусгайлсан эсвэл олон талт үйл хэрэгт ерөнхийд нь ашиглахаас үл хамааран зөвхөн ганц төрлийн тооцуур түлхүү хэрэглэгддэг үе байсан бөлгөө. Ийн хувирч өөрчлөгдөх явцдаа тооцуур нь хүмүүний амьдрал, хөгжилд үзүүлсэн нөлөөлөл чулуу ашиглаж эхэлсэн, багс-бийр-үзэг бий болсон, цаас хийж эхэлсэн, хэвлэлийн машин үйлдвэрлэсэн зэрэг технологийн бусад хувьсгал, том өөрчлөлт, инновацаас дутахааргүй өргөн гэж хэлж болно.

Хэдхэн жилийн өмнө фото зураг нь химийн урвалд суурилсан шинэ технологид тооцогдож хэрэглээ нь тооцууртай огт холбогдолгүй зүйл байсан бол өдгөө дижитал болж хувирчээ. Гэхдээ энгийн хэрэглэгчийн хамгийн эхний хэрэглээний хувьд зогсож байгаад товч даран зураг авдаг үндсэн арга өөрчлөгдөөгүй гэж болно. Харин үр дүн буюу гарч ирсэн зургийн хувьд эрс ялгаатай болжээ. Үнэ өртөг багагүй хэрэглээ тул тэр бүр олныг хувилахгүй нэг буюу хоёр ороомог плёнк угаалгаж зургаа цаасан дээр буулгаад жаазалж, альбом хийж байсан бол дижитал зургийг хүссэн тоогоор тарааж, хүссэн өөрчлөлт засварыг тэр дор нь хийж, вэбсайтаар дамжуулан дэлхий даяар тарааж чадаж байна. Цаашид зураг авах арга, хурд, хэрэглээ, зорилго гээд зураг хөрөгтэй холбоотой олон үйл явдалд их өөрчлөлт орох нь тодорхой болжээ, одоо.

Үүнийг тэрлэж суухдаа дөнгөж сая бөөний барааны Коско дэлгүүрээс тооцуураараа холбогдон сүү, мах, гурил бас бус зүйл худалдаж авлаа, орой ажил тараад харих замаараа дайраад үүдэн дээрээс нь авчихна. Дүүгийн хичээлийн төлбөрийг Монгол дахь Хөдөө аж ахуйн банкны данснаас өчигдөр гар утаснаасаа хийсэн юм байна. Энэ мэт хүнс хоолоо худалдаж авахаас эхлээд төлбөр тооцоо хийх хүртэл өнөөгийн бидний өдөр тутмын энгийн үйл ажиллагаанд тооцуур ихээхэн нөлөөтэй, хэрэгтэй, заримдаа бүр зайлшгүй оролцоотой болсон бол КП бидний ширээн дөнгөж дээр ирж байсан тэр үед эдгээр зүйлс олон хүний санаанд байтугай мөрөөдөлд нь байгаагүй биз. Түүнчлэн тооцуурын хэрэглээ бидэнд шинэ ойлголт, шинэ мэдрэмж төрүүлж цоо шинэ ертөнц нээж өгч байна. Жишээлбэл, кибер орчин үүсгэн дэлхийн өөр өнцөг буланд байгаа хүмүүстэй яг нэг дор буй мэт шууд харьцаж чаддаг болчихлоо.

Тооцуурын өөрчлөлтийг дөрвөн эринд хуваан үзэж байна, өнөөдөө. Эхнийх нь, 1960-аад оны үеэс мэйнфрэймийн эрин эхэлсэн. Товчхондоо, нэг тооцуур олон хэрэглэгч гэсэн харьцаатай үе юм. “Эртний” гэх энэ үед бүх тооцуур майнфрэйм буюу энгийн шүүгээний хэмжээтэй төв боловсруулах систем (cpu-central processing unit) бүхий байжээ. Burroughs, Control Data, GE, Honeywell, IBM, NCR, RCA and Univac зэрэг үйлдвэрлэгчид байсан бөгөөд “IBM ба долоон одой” хэмээн нэрлэж байгаад зарим үйлдвэрлэгчид нэгдэж, зарим нь үйл ажиллагаагаа зогсоосоор “IBM ба бөөн” гэх болжээ. Дээр өгүүлсэнчлэн тэр үеийн бүх тооцуур майнфрэйм байсан болохоос майнфрэйм нь өдгөө хүртэл нэг бүр нь хэдэн зуун мянган долларын өртгөөр үйлдвэрлэгдсээр байгаа бөлгөө.

“Дундад” үе буюу ПК эрин 1980-аад оноос эхэлсэн бөгөөд нэг тооцуур - нэг хэрэглэгч гэсэн харьцаа бий болжээ. Мини тооцуур, микро тооцуур гэх мэтийн олон хувилбар бий болж тооцуурын хэмжээ багассаар ажлын нэг ширээнд багтах оролдлого хийгдсээр 1981 онд IBM-ийн анхны ПК, Apple компанийн Apple III буюу анхны Macintosh гарч иртэл зах зээлд хэмжээ бага тооцуурууд сүрхий байр суурь эзэлж чадаагүй юм. Мөн анхны IBM PC-с хойш 1985 онд Compaq ПК үйлдвэрлэтэл үнэндээ ПК хийх IBM, Apple-с бусад бүх оролдлого үндсэндээ бүтэлгүйтэж байлаа. ПК анхдагч пионер IBM 2004 онд тоглоомоос гарч бизнесийн энэ чиглэлийн үйлдвэрлэлээ Леновод худалдсан бол Compaq нь HP-д залгуулан улмаар HP мөн энэ төрлийн зах зээлээс гарах шийдвэрээ сая өнгөрдөг 2011 оны зун зарлав. Одоо АНУ-с Dell Азиас Aser, Asus, Lenovo зэрэг том тоглогчид манлайлж, Монголд Могул үндэсний брэнд бий болсон байна. 1984 онд О.Батсүх, Г.Оюунбаяр болон бусад монгол инженерүүд Оч хэмээх анхны микро тооцуур өөрсдөө угсарч Болгарт олон улсын үзэсгэлэнд оролцож, 1985-88 онд Оч-2, 1986 онд Пионер – монголын анхны ПК бүтээгдэж, 1989 оноос Монел тооцуурууд үйлдвэрлэж эхэлсэн гэхээр технологи талаасаа монголчууд нэг их хол хоцроогүй байсан хэдий ч уямж болон хэрэглээ талаасаа дэлхийн зах зээлээс дэндүү хол хоцорсон бөлгөө.

“Орчин үе” буюу хөдөлгөөнт эрин 2000-аад оноос эхэлж олон тооцуур нэг хэрэглэгч харьцаа бий боллоо. Хөдөлгөөнт гэхээр утасгүй холбооны төхөөрөмж тодруулбал үүрэн телефон буюу гар утсыг ойлгодог боловч ухаалаг утас, PDA(personal digital assiatant) – хувийн тоон туслах төхөөрөмжүүд, хөгжмийн тоон тоглуулагч, тавлэт(tablet – самбар) тооцуур, нэтбүүк болон лаптоп зэрэг нь бүгд энд хамаарагдана. Монголын зах зээлийн анхдагч Мобиком корпорац 1996 онд байгуулагдаж үүрэн телефоны үйлчилгээг нэвтрүүлж өдгөө Монгол Улсын 3 хот болон 21 аймаг, томоохон сум, төв сууринг хамарсан 332 газар, Mонгол Улсын xүн aмын 90 хувьд хүрcэн үүрэн телефон холбооны сүлжээгээ байгуулан, дараа төлбөрт болон урьдчилсан төлбөрт 1 сая хэрэглэгчид үйлчилгээгээ хүргэж буй гэж үзэхээр монголчууд энэ эрин үед технологи талаасаа дэлхийтэй хөл зэрэгцэн алхжээ. Харин хэрэглээ талаасаа нэлээд хол зайтай хоцорч явна.

“Хаа сайгүй” эрин 2020 оноос эхэлж мянга мянган тооцуур нэг хэрэглэгч харьцаа бий болно. Худалдаа, тоглоом, зураг хөрөг авах хадгалах мэтийн энгийн хэрэглээ бүү хэл маш олон зүйл дэлхий дээр одоо өөрчлөгдсөөр, даяаршил ялгарал хослон хувьссаар, даяарчлалын дулаарал байгаль дэлхийн хамгаалал зэрэгцсээр буй билээ. Энэ олон өөрчлөлтүүд, хөгжлийн чиг хандлагад тооцуурын технологи хэрхэн нөлөөлөх талаар голлон, мөн монголчууд хаана нь явж болохыг, монгол хүн тооцуур - мэдээлэл холбооны технологийн харьцан нөлөөлөл юу байх вэ гэдэгт чиглэн бичнэ ээ.

Хүн компьютерийн харилцан нөлөөллийн талаар өөрийн ойлголтоор оршил болгохуй

Хүн болон тооцуурын* харилцан нөлөө (human-computer interaction) – мэдээллийн технологийн чиглэлээр суралцаж байх оюутан үеэс энэ зүйл маш их анхаарал татаж билээ. Яг ийм нэртэй хичээлийг Петр Васильевич Терещенко гээд оюутнуудад олон таван үггүй, ширүүхэн мэт санагдах хууз сахалтай, өтгөн хөмсөгтэй залуу багш ордог байлаа. Дагаж уншин суралцах сурах бичиг байхгүй, миний лекц ганц аврал чинь болно, тасалбал бусад оюутнуудаасаа нөхөж авах хэрэгтэй, өмнөх жилүүдэд үзэж байсан номын санд байгаа сурах бичиг хоцрогдсон, одоо энэ салбар дэндүү хурдтай өөрчлөгдөж байна, мэргэжлийн сэтгүүлүүдээс лекцээ бүрдүүлдэг тул эх материал нь та бүхэнд хүртээмж муутай гэнэ. Мань хүнтэй нэг өрөөнд цугтаа суудаг өөр багш нартай уулзахаар өрөөгөөр нь шагайх үед Петр Василивьевич ямар нэг сэтгүүл уншиж эсвэл нээсэн сэтгүүлээсээ хараа салгалгүйгээр бусадтай хөгжилдөн инээд хөөр болсон яриа өрнүүлж сууна. Эхэндээ багшаас жаал жийрхэж, асуулт гаргахгүй удсан, лекцийг нь хэдэнтээ тасалсан би бээр шалгалтдаа тааруухан дүн “эх орны алт” авчихсан нь оюутан болж дандаа онц сурч байсан миний эхний “бүдрээ” болж, дургүйхэн болсон хэдий ч энэ сэдвээр дахин оролдох хүсэл хожим төрсөн юм.

Манийг төгсөх дөхөж байхад үед босоо монгол бичгийг сэргээхээр барахгүй төрийн бичиг болгоно гээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарлаа. Тооцуурын дэлгэц монголоор гардаг, монгол уямж** олноор зохиож хэрэглээнд нэвтрүүлэх сонирхол ихтэй байсан тул дипломын ажлаа эргэцүүлж бодолгүй босоо бичгээрээ үүлэн уямж зохиох боллоо. Үүлэн гэдэг маань тухайн үед нортон гээд цэнхэр дэлгэц бүхий уямж нь хэрэглэгчид их боломж нээж хэрэглээнд нь ихэд ойртуулдаг, бас тооцуур сурахад ихэд дөхөмтэй зүйл байсантай ижил бүлэглэлийн хэрэглээний талын зүйл юм. Нортоноос гадна дос-шэлл гэж бас гайгүй өргөн хэрэглэгддэг үүл байлаа. Өнөөгийн бидний мэдэх график суурьтай хэрэгсэл виндоус, линукс төрөөгүй байсан үе. Диплом удирдагч багш Владимир Сергеевич Поздняков “Зөв санаа байна, хуучин монгол бичиг танай төрийн бичиг буцаж болж буй тул яг цаг үеэ олжээ, агуулга талаасаа. Гэхдээ зөвхөн уямж зохиож сургууль төгсөхгүй, дипломын ажил онолын хэсэгт суурилж судалгаанд үндэслэнэ. Ийм төрлийн уямжийг үүлэн бүлэгт авч үздэг бөгөөд онол нь хүн тооцуурын харилцан нөлөөг ойртуулж, сайжруулж буй асуудал юм” гэснээр өгүүлж буй сэдвээрээ жинхэнэ судалгаа өрнүүлж хичээлдээ дахин суусан шиг суралцаж билээ. Ингэж энэ сэдэвтэй анх гүнзгий танилцаж дур сонирхолтой болсон бөлгөө.

Монголын мэдээллийн технологи 2010 баримт боловсруулахаар Г.Алтан-Оч, С.Ганбаатар, Д.Энхбат нараар манлайлуулан мэргэжил нэгт олон хүмүүсийн хамтаар ажиллах завшаан 1998-99 онд гарч билээ. Өнгөрсөн жил нутагт ажлаар хэдэнтээ явж байгаад энэхүү “ICT Vision 2010” баримтад тулгуурлан гүйцэтгэсэн олон ажлаа дүгнэх хуралд сууж улмаар салбарын 2020 он хүртэлх бодлогын талаарх баримтын саналтай танилцах боломж гарлаа. Сайхан ном болгон хэвлэснийг тухтай уншиж танилцаад ерөнхийлөн заасан тэр салбарт тэгнэ, ингэнэ гэсэн төсөөллийг нь задлан яг хэрэглээнд, яг технологи нь, мэдээлэл холбооны технологийн хэрэглээ болон хүмүүний харьцаа харилцаа нь ямар зүйл байх вэ хэмээн товч задлан хэдэн жишээ дурдаж бид арав хүрэхгүй жилийн хожим ийм ийм зүйлсийг амьдралдаа бүрэн хэрэгжүүлсэн байна биз ээ хэмээн багаахан цуврал бичихийг зорилоо.

Өнгөрсөн хавар МШХХТГ-ын Ж.Бат-Эрдэнэ, Үндэсний дата төвийн О.Золбаяр, Майкрософтийн Л.Бат-Өлзий нарын хамтаар Майкрософтийн төв оффисоор зочилж, удирдах төвшний уулзалтад оролцож байхдаа тэдний урьдчилан төсөөлөх лаборатори үзэсгэлэн буюу Microsoft Home & Envisioning Lab үзэх завшаан гарч жирийн айлын гэрт ойрын ирээдүйд мэдээллийн технологийг хэрхэн хэрэглэж байх төсөөлөлтэй танилцаж билээ. Үүний талаар бичнэ гэж бодож байснаа мөн энд нийлүүлэн баяжуулахаар шийдлээ.


---
* тооцуур – компьютер буюу англиар computer гэсэн үгийг Ч.Эрдэнэ гуайн орчуулах саналыг дагав. Дэлгэрэнгүйг http://argamag.blogspot.com/2009/09/blog-post_17.html үзээрэй.

** уямж – компьютерийн програм хангамж гэж бид орчуулж хэрэглэдэг англиар software гэсэн үгийг А.Отгонбаярын орчуулах саналыг дагав. Бүрэн мэдээллийг http://gobigobi.blogspot.com/2007/06/software-hardware-adware-spyware.html үзээрэй.

Стивийн тухай 2002 онд

Өнгөрсөн долоо хоногт Стивийг бурхны оронд холоо аялснаас хэдэн цагийн дараа уйтгарт мэдээг дуулж, бяцхан дурсгал маягийн бичлэг блогдое хэмээн санаж тээр жил англи хэлний анхан шатны сургалтын ярианы хичээлд мань хүний талаар бэлтгэж байснаа сиди архиваас хайж олохоор санасан боловч хэд хоночхож ... алдаа гэж хачин ихтэй нэг файл сая оллоо, тэр үед англи хэл сурч эхэлж буй миний бичлэг тул алдаа нь ойлгомжтой, гэхдээ өдгөө хүн бүрийн бахархал болсон энэ хүн хаа тэр цагт iPhone сураг үгүй байхад жирийн монгол залууд ийн бодогдож хүндэтгэгдэж байж … ярианы хичээлдээ бэлтгэж тараасан цаасаа тэр чигээр нь блогдон Стивийг дурсав. Арай томоохон барьцтай тусыг Цахим өртөөнийхөн ярилцаж, судалж буй бөлгөө, удахгүй нийтэд тодорхой болох биз ээ.

---

Steve Jobs

Jag Erkhembayar’s
first speech on ESOL -- 103

Sep 12, 2002

“Steve Jobs sees the personal computer as his tool for changing the world” wrote Robert X. Cringely in his book “Accidental Empires”

Many years ago, when you guys were kids or some of us were not born, and I was a kid, something changed in the computer world. Computers were so huge and so expensive. Electronic engineers developed very large scale integration technology and small silicon chips. It allowed a computer to get smaller, chipper, and to become more and more common for business and the home.

Steve Jobs with his friend Wozniak designed the Apple I computer in his bedroom and they built in his garage. He showed the computer to a local electronic seller and the seller ordered 25 computers. The first Apple I’s price was $666. Jobs sold his Volkswagon microbus, Wozniak sold his Hewlett-Packard calculator and they raised $1300 to start the new company -- Apple.

Jobs and Wozniak developed the Apple II computer in 1977. The Apple II did not have a screen. People used their own TV set as a monitor. It was not powerful like the today’s PC, but it was the first mass-marketed PC. Steve Jobs and Apple made a revolution in the computer history.

In the start of the movie “A Bug’s Life,” the main hero -- an ant named Flik cries: “I am never gonna make a difference” after crashing his new idea. In the middle of the movie he says: “I just wanted do make a difference.” The ant monarch says: “it is not our tradition to do things differently.” In the end of movie, “thinking differently” wins.

This computer animated movie produced by Pixar. Jobs co-founded this company, and has owned since 1986. “A Bug’s Life”, “Think different” are very similar Jobs’ life, ideas, styles. Even “Make a difference” is the Steve Jobs’ main ideal. In 1983, he took Pepsi CEO John Sculley to Apple. Jobs asked him, “Do you want to spend the rest of your life selling sugared water or do you want a chance to change the world?”

Steve Jobs was a marketing guy when we established Apple and produced Apple I, Apple II computers. In that time, in mid 70’s, Silicon Valley had many good engineers, who designed good chips, developed technology, wrote powerful programs. Jobs tried look around differently. He knew and understood Woz had a nice product. That product could sell to people if you change something put it in plastic box.

Engineers thought about a product: Does it work? Is it cheap? Steve Jobs thought totally differently, he was in other hand. He looked from people side. He was on the side how will think users and customers.

Steve Jobs made a great job. Apple I, Apple II were big success. But in other side of Apple was his competitors. Gigantic IBM was one of the competitors. IBM came the personal computer business. IBM started dominated on this market.

Jobs knew the IBM personal computers had very strong software. The system program or operation system of the IBM computer is not compatible with Apple’s product. He needed introduce a new computer in the market which IBM controlled. To get this market, to compute with IBM he needed help and he took guy from Pepsi.

Jobs in 1981 introduced the Apple III. Then he designed the Macintosh. Macintosh’s CPU was more powerful then IBM’s chip. He looked very differently from others. When the Mac was introduced, Jobs made huge ad. It was on Super Bowl Sunday.

In 1985, Steve Jobs sold over $20 million of his Apple stock. He quit Apple.

If Apple was hardware field, the Jobs’ next step was software. He called a company Next. He feels the computer industry needs an alternative to Microsoft. He hopes people will turn to NextStep software.

In 1996, Next came to Apple. Jobs said “Apple is buying Next, not me” when Apple brought Next. After six month Jobs was CEO of Apple again. He became to Apple. Apple began to make difference and started to grown again.

In a Washington Post interview, Jobs said, “If you look at my life, I have never gotten it right the first time. It always takes me twice.”

Jobs has given us a new machine iMac, PowerPC, eMac, PowerBook, iBook, PowerMac, great powerful G4 processor, iPod and many other nice new products, good programs, since he back to Apple.

Энтрэпрэнур болон инновац хичээл

МУИС-ийн Мэдээллийн Технологийн Сургуулийн оюутнуудад Энтрэпрэнур болон инновац хичээлийг онлайнаар зааж эхэллээ. Эхний танилцуулах хичээлдээ ярьсан, хичээл яагаад заах болсноо блогтоо бичлэг болгоё.

Оюутан цагтаа сайн бизнес эрхлэгч болж чаддаг уу?

• Бэйсик оролддог оюутан гэнэт ДОС-той зууралдаад сургуулиа орхисон. Одоо тэр entrepreneur хэн, venture ямар нэртэй билээ – бүгд андахгүй.
• Хоёр оюутан сургуулийн серверийн ачааллыг хэтрүүлээд төслөө гадагш нь зөөх асуудал тулгарч байж, entrepreneurs хэнүүс, ажил нь ямар venture – одоо бүгд андахгүй.
• Дотуур байрнаас эхэлсэн оюутнуудын санаа миллиард хүнд хүрч, технологи, санхүү, улс төрийн хувьсгал хийсэн entrepreneur, venture хэн юу билээ – бүгд андахгүй.

Майкрософтын Билл Гэйтс, Гүүглийн Сергей Брин, Лари Пэйж, Фэйсбүүкийн Марк Зюкэрбэрг нарыг жишээлчихлээ, харин өдгөө Монгол оюутан entrepreneur болох venture санаатайгаар МУИС-МТС дотор “зүгээр алхаад” явж байж яагаад болохгүй гэж ...

Энтрэпрэнуршипийг их сургуулиуд заадаггүй гэж үү?

Цахим Өртөө холбооны хэлэлцүүлгээр мэдээлэл холбооны технологи, Силикон Ваалий, энтрэпренур гэж их ярилцдаг. Тэгээд энтрэпренур талаар манай их дээд сургуулиуд хичээл заахгүй байна гэсэн яриа жилийн өмнө гарлаа. Үнэхээр бид заадаггүй гэж үү? Би хувьдаа заадаг гэж санасан, магадгүй яг энэ энтрэпренуршип нэр томьёог хэрэглэдэггүй байх. Гэхдээ энд нэг “но” байгаа юм. Монгол улс хэрэгцээнээсээ олон мэргэжилтэн бэлтгэж байна, дэндүү их оюутантай байна гэсэн шүүмж би маш олон удаа дуулж байсан. Миний хувийн бодлоор бол энэ шүүмж биш, энэ муу биш харин ийм байх хэрэгтэй. Тэгээд ажлын байрнаас олон оюутан төгсөөд ирэхээр юу үүсэх вэ? Нэгд тэр цөөхөн ажлын байранд өрсөлдөөн ихэснэ, дагаад тэнд ажиллаж буй хүн чанаржина. За энэ бол өөр ойлголт, харин нөгөө ажлын байргүй үлдсэн төгсөгчид яах вэ? Гологдогсод болоод лааз өшиглөөд эсвэл шүүмжлээд явах уу? Үгүй, тэдэнд ажлын байр олдоогүй бол өөрсдөө бий болгох чадвартай байх хэрэгтэй юм. Энд энэ энтрэпренур сэтгэлгээ хэрэг болно. Гэтэл манай сургалт өнөөдөр ингэхгүй байх шиг, харамсалтай нь.

Энэ бол нэг талаас, харин нөгөө талаас нь харвал оюутан болж хамаг цагаа алдаад, дээр нь сургалтын төлбөрт төлөөд төгссөний дараа ажилд ороод гайгүй хангалттай сайн цалин авч болох ч тэр авсан нь өнөө маргаашаа, урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөх байдлаар таарчих нь олон. Нийгмийн хөгжилд оруулах даацтай зүйл хэдийд хийх вэ? Магадгүй Билл Гэйтс шиг сургуулиа зоригтой орхих уу? ПэйПолыг үүсгэсэн, Фэйсбүүкийн анхдагчдын нэг Пэтэр Тиэл “20 under 20” гэдэг тус бүр зуун мянган долларын дэмжлэг бүхий энтрэпренуршипийн хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг. ЭмАйТи, Стэнфорд, Харвардын оюутнууд хүртэл өрсөлдөөд ялсан нь сургуулиа орхиод уг грантаар энтрэпренурэр болж эхэлдэг.

Энтрэпренуршипийг зааж болно гэж бодохгүй байна уу?

Сонирхолтой асуулт байгаа биз. Зааж болдог байсан бол төгссөн оюутнуудыг дэмжих нь дээр байх, Пэтэр Тиэлийн хувьд. Билл Гэйтс бас Харвардыг орхихгүй байсан гэмээр. Миний энэ заах гэж байгаа хичээл хэрэггүй ч юм шиг, тийм үү?

Үнэндээ бол яг тодорхой нэг зам, ингэдэг юм гэсэн тогтсон томьёог бол зааж чадахгүй. Гэхдээ ганцхан тэмүүлэл байгаад амжилт бас олохгүй гэдэг дээ. Бага хүүхдэд чи том болоод баян алдартай хүн болно оо гэж хэлж байгаа шиг их харьцангуй зүйл. Хамгийн гол нь motivation буюу сэдэлт, идэвхжүүлэх урамшуулал их чухал.

Чамд ямар нэг шийдвэрлэх асуудал тулгарна, түүнийгээ шийдэх явцдаа энтрэпренур болдог гэж баруун үзэх юм билээ. Ингэхээр энэ асуудал шийдэх явц, арга замуудыг жаахан заах гэж оролдвол болмоор санагдаад энэхүү хичээлийг эхлүүлэхээр зорьсон билээ.

Эхний хориод оюутан та бүхнийг чухам яг юу уг онлайн хичээлд суулгаж байна вэ?

Та хэд энэ хичээлийг сонгохдоо мэдээж энтрэпренуршипт суралцах гэж маш их passionate буюу хүсэл тэмүүлэлд автсан байгаа байх. Та бүхнийг уншиж судлах маш их зүйл хүлээж байна. Тэгээд түүнийг эргүүлж надад ярих, бичих бол сонин биш. Харин тэндээс санаа авч, улс эх орноо яаж хөгжүүлэх, дэлхийг хэрхэн илүү сайн орчин болгох, ажил дээр гараад юуг өөрчилж манлайлах зэргээр өвөрмөц, тодорхой шинэ санаа сэдэж, төстэй Монгол жишээ гаргаж түүнийгээ бодит мэдээллээр тодруулж, бүтээлч санаачлалтай сэтгэж буюу өөрийн бүтээгдэхүүн болгох цаас бичгэн даалгаврууд хүлээж байгаа шүү. Тодруулбал, барууны оюутнуудын үздэг ном, судалдаг хичээлийн хөтөлбөрөөр та бүхэн өөрсдөө бүтээл гаргах зорилго энэ хичээлд суулгаж буй юмаа.

Энэ хичээл үр дүнтэй гэдгийг яаж мэдэх вэ?

Аливаа зүйл эхэндээ маш хүнд байдаг. Ялангуяа энэ шинэ хичээл. Багшилж байгаа би гэхэд зуны амралт болон ажил амьдралын шугамаар цөөн хоног ирдгийг эс тооцвол 12 илүү жил Монголдоо байгаагүй. Тэгэхлээр магадгүй Монголоороо тааруухан ярьж хэлж магад. Та бүхэнд цоо шинэ хичээл, тэгээд гол нь унших судлах дийлэнх материал гадаад хэл дээр гэх мэтээр хүндрэл бий. Эхний даваагаа давчихвал ер нь болдог дөө.

Олдсон маш бага хугацаанд эсвэл их нарийсган заасан нөхцөл зэрэг нь бодит инновацийн чухал үзүүлэлт байдаггүй гэж энд үздэг. 5, 20 сарын дараа, 3 жилийн хожим юу болохыг бид тааж мэргэлэхгүй, гэхдээ тодорхой хэмжээний эрсдэл үүрээд нэг иймэрхүү дүр зурагт хүрнэ ээ гэсэн зорилготой болж болно шүү дээ. Миний хувьд заримдаа тодорхой эрсдэл үүрч тодорхой санаа төрсөн үе зөндөө байдаг. Санаа бол ямар ч орчинд хэзээ ч төрж болдог. Хүмүүс надаас танд яаж АйБиЭм дэвэлопэр болох санаа хэзээ хаана төрсөн бэ, 400 гаран сервэрийг алсаас удирдаад унагахгүй ажиллуулах галзуу санаа яаж төрсөн бол, үндсэн ажлынхаа хажуугаар хувийн жижиг бизнес оролдох санаа хэрхэн бий болсон гэх мэт олон асуулт асуудаг. Энэ бүгд тодорхой эрсдэл дагуулж төрсөн, түүнийг тэгээд эрсдэлээ үүрээд зүтгэсэн байдаг. Энэ бүгдээс бий болсон туршлага маань бас та бүхэнд хүрч тэндээс олсон санаагаараа та нар бас тодорхой амжилтад хүрчихсэн байхаар л энэ хичээлийн үр дүн бас гарах байх, тийм үү? Цөмөөрөө цугтаа хичээцгээнэ ээ.

Үнэхээр яг зорьсон зорилго байхгүй гэж үү?

Хичээлийн үр дүнгийн талаар өгүүлэхдээ ийм зорилгод хүрнэ гэж лав би дурьдсангүй. Мөн аливаа үйл ажиллагааг эхлэхэд хамгийн түрүүнд ямар зорилго байна вэ гэж асуудаг тогтсон барилыг мөн эвдээд зорилго дурьдалгүй тойрсоор үр дүнг ялимгүй дурсан өдий хүрчихлээ. Үнэхээр ямар нэг тодорхой зорилго байхгүй гэж үү?

Бүх оюутан сурах ёстой зүйлээ бүгдийг олж эзэмшээд зогсохгүй цаашид амьдрал дээр хэрэгжүүлэх нь мэдээж миний хүсэл мөрөөдөл, гэхдээ хамгийн гол нь урт удаан хугацааны нөхөрлөл, итгэлцэл, харилцаа холбоо, танилын хүрээ үүсгэн бий болгосноор аливаа хийсэн ажил, үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн, төсөл өндөр үнэлгээтэй хэвээр байдаг билээ.

Хэдэн жижиг, дунд бизнест хөрөнгө оруулагчаар, мөн зөвлөхөөр оролцохдоо би үргэлж их оптимистик буюу өөдрөг ханддаг. Энэ “оптимизм” бидний, манай хичээлийн фокус буюу гол чиглэл байх болно. Тодруулбал, бидний зорилгын бай нь энэ зоримог, эрсдэл үүрдэг, өөдрөг ханддаг явдалд суралцах юм.

Үнэндээ нас хамаатай байдаг уу?

За нэг ийм сонин асуултаар энэ хичээл төрсөн санаагаа өндөрлөе. Би хувьдаа энтрэпренурэр болчих, инновац төрчих тодорхой заасан нас байхгүй гэж санадаг. Залуу эсвэл хөгшин байх, туршлагатай эсвэл цоо шинэ байх, энэ бол үнэндээ хамаагүй. Ямар ч хүн амьдралынхаа аль ч үед, хэдийд ч энтрэпренурэр болж, эсвэл инновац санаачлан хэрэгжүүлж болно. Хамгийн гол нь санаа төрөх, тэгээд тэрийгээ бизнес болгон эдийн засагжуулж санаачилга, эрсдэл хүлээх чадвар чухал. Тэр үед та өөрийгөө, орчин тойрноо, улс эх орноо, дэлхийг өөрчилж сайжруулж чадна.

Мэдээллийн технологи гэж оюуны өмч, боловсрол бөлгөө

Цахим өртөөгөөр найман сард нэг хэлэлцүүлэг маягаар санаа гаргаж бичсэн зүйлээ эргэж харан блогдохоор шийдэв. Блогтоо юм бичихгүй юм даа гэсэн маш олон имэйл, инстант мэссэж, мөн жиргээний ДМ ирлээ, нээрээ үнэхээр блогдох завгүй, амьдрал өрнөсөөр ...

. . .

Сайн байцгаана уу, өртөөчид

Зарим нь өртөөний наадам хийж сайхан салхилангаа барилдаж, зарим нь үгэн барилдаан, үгэн зугаалгыг толгой холбон онлайн наадаж байх шиг. Хэд хоног хөгжилтэй сайхан унших зүйлээр элбэг бас үзэх зураг хөргөөр баян байна. Ингээд өмнө өртөөгөөр уншиж байсан зүйлтэй холбоотой биччихье хэмээн бодсон мэдээллийн технологийн талаар ганц хоёр зүйл дурдсуй.

Мэдээллийн технологи (АйТи) гэхээр хүн бүрд өөр өөр дүр зураг харагддаг байх, мэдээж, Зарим маань энэ бол жаахан юм ш дээ, мэдлэгийн эдийн засгийн дэргэд; би лав тоож ганц энэ сэдвээр дуугардаггүй өргөн олон зүйл хийнэ ээ гэх. Зарим нь үүнийг холбооны салбар мэтээр харах, тэгээд монгол хөгжиж байна аа, тэдэн гар утастай тэнд тэнд өндөр хурд хүрсэн гэх. Зарим нь компьютерээр төсөөлөх, ялангуяа уямж зохиогчдоор дүрслээд, үндэсний гэж юм алга үгүй мөн баларсан салбар шүү, өрсөлдөх чадвар нь хаана байгаа юм бүү мэд хоорондоо учраа ололцмоор юм гэх нэгэн байхад засаг жаал юм хайрлахгүй гаднынхныг илүүд үзээд бяд хэдийгээ нүд үзүүрлээд гэх нь бий. Уул уурхайн салбарын хэмжээнд цалин өгөх боломжгүй гэх нэгэн байхад юу гэж дээ энэ салбарын томчууд чинь уул нь уурхайн акулаас 5-10 дахин том байж илүү олон хүний итгэлийг олж хармааг нь санхүүгийн зах зээлээр хоосолчихдог ш дээ гэх ...

Мэдээж маш олон талаас өргөн их ойлголт бий хэдийч мань өөрийн хардаг өчүүхэн жижиг хэсгүүдийн талаар өртөөчлөе. АйТи гэхээр надад миний хийж буй өдөр тутмын ажил, хоолоо олж идэх болсоор 20 арай хүрэхгүй жил болж буй мэргэжил минь гэж бодогддог. Ингээд хамгийн түрүүнд юу мэдрэгддэг гээч ... өдөржин нүддэг тооцуур лав биш ... өглөө бүр логин хийдэг сүлжээ бас биш ... өдөртөө хэдэн имэйл аваад байдаг өртөө бас арай биш ... үе үе ойрхон нууц үгээ солин хамгаалж сүйд болдог хэдэн төхөөрөмж сиско гээд үргэлж үглэж суудаг үнэ ихтэй хэдэн төмөр бас биш ... өртөөний имэйлээ гадаа гэргүй, ор дэргүй үзчих боломжийг бүрдүүлдэг бас үе үе ээждээ дуугаа хүргэх гар утас, сүлжээ бас бус зүйлсийн хамтаар бас биш ...

Тэгээд юу хамгийн түрүүнд санаанд буудаг гээч ... ОЮУНЫ ӨМЧ гээч зүйл хамгийн түрүүнд бодогддог, мэдрэгддэг юм. Энэ оюуны өмч айти салбарыг хүмүүний хөгжлийн гол хэрэгсэл, мөн мөнгөнөөс дутахгүй хэрэгтэй зүйл болгодог юм. Хүний хийснийг хүлээн зөвшөөр, хулгай зэлгий хийлгүй хүндэтгэж, хэрэглэж ашигласны credit -ээ цагт нь өгч, мөн өөрийнхийгөө хамгаалж байдаг бөлгөө. Ийн хэрэглэсний төлбөрт мөн өөрийнхийгөө бусдад өгсний гээд эдийн засаг талаас нь тоо хөөвөл юун тэр газар ухаж шороо гаргаад металл ялгах, энерги үйлдвэрлэх ... зэрэгцүүлшгүй өгөөжтэй эдийн засаг үүсгэдэг бөлгөө.

Оюуны өмч хаанаас эхэлдэг вэ? Товчхоноор, хүмүүний сэтгэхгүй, үйлдэхүйгээс эхлээд бүх насанд нь дагаж байдаг аж. Эндэх амьдралаас ажиглаж байхад 7-8 настай хүүхэд өөрийн шүлгээ зохиох юм, хүнийхийг хуулахгүй шүү ... 10 хүрээд ирэхээрээ өөрийн нийтлэл маягийн бичлэгүүд бүтээж хүнийхээс ялимгүй санаа авахдаа заавал дурдах юм ... ингээд цаашид оюутан болоод эрдэмтний өндөр босго давчхаад хүний зүйлд дандаа credit өгч өөрийнхөө бүтээлд мөн credit авах юм ... элдэв зүйл бүтээхдээ хүний патентыг төлбөр хийж хэрэглээд өөрийнхөө патентыг мөн сүрхий сайн хамгаалуулах юм ... лиценз элдэв зүйлийг нь хүндэтгэж төлбөр энээ тэрээ цагт нь өгчих, хулгайгаар аваад хэрэглэж болохгүй гэсэн хууль эрх зүйн дээр нь хамгийн гол нь нөгөө ёс зүй совест энээ тэр нь захираад байх юм … За энэ ОӨ ер нь тусдаа сүрхий сэдэв хойно хожим тодруулан нэмж өртөөчлөе.

Үүний дараа АйТи гэхээр боловсрол харагдаад байдаг бөлгөө. Ерөнхий боловсролоос авахуулаад их дээд нь хүртэл эрүүл мэнд, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй ... хамаг мэргэжлийн нарийссан сургалтуудын хамгийн гол хэрэглүүр нь АйТи болжээ. Хүүхдийг бүтээлч, хуулбарладаг биш өөрийн санаагаар сэтгэж өөрийн хувилбарыг бий болгож чадах болгож үндэс суурь энд байгаад буй юм ... за үг олдож үхэр яах нь дараа үргэлжлүүлнэ ээ, хөдөлмөрийн зах зээл, мэргэжилтнүүдийн талаар тэдний тэр өрсөлдөх чадвар гэх мэтээр өөрийн бодлоо бас өгүүлнэ ээ ...

Өртөөчид бас өөрсдийн харж байгаа өнцгийг тайлбарлах биз ээ.

. . .

Өртөөнд бичсэн дээрээ ганц зүйл яг одоо нэмэхэд “Монгол хэзээ хөгжилд хүрэх вэ?” гэвэл оюуны өмчийг эдийн засагжуулж, түүнийг мөнгө болгосон цагт бид хөгжжээ гэнэ дээ.

Тодруулбал,

• монгол бизнесийн нэр хүнд өсөж хөрөнгийн зах зээлээс хэрэгцээт мөнгө босгож чадна гэдэг нь бизнэс брэндинг буюу нэгэн төрлийн ОӨ үнэлэгдэж хүмүүний итгэлийг олж хармааг нь тэмтэрнэ – яг Nasdaq дээрх Apple шиг,
• технологийн патентуудыг монголчууд худалдан авч, бас бий болгон зарж, зээлүүлж, төлбөртэй хэрэглүүлж … яг Google батлагдчихсан 14600 ширхэг, батлуулахаар хэлэлцүүлж буй 6700 ширхэг патентийнх нь төлөө Motorola-г худалдан авч залгиж байгаа шиг,
• айлын лицензийг төлөөд бүтээгдэхүүнийг нь хэрэглэж ашиглаад, бас өөрийнхийгөө үнэлээд бусдад худалдаад … яг Adobe 2010 онд уямжийн лицензээр 3800000000 ам долларын худалдаа хийснээс дутахгүй гүйлгээг 1995 онд байгуулагдсан Интерактив ХХК уямжийн лицензээр гүйцэтгэсэн шиг,
• Монголын ерөнхий боловсролын систем хүүхэд багш нарыг мэдээллийн технологи хэрэглэн ач тусыг нь гаргаад дэлхийн шинэ үетэй энэ зэрэгцэн алхаад – яг ЮНЕСКО-н 21-р зууны боловсролын сангийнхан Cisco, Intel, Microsoft-той хамтарч дэмжлэг аван түншилж байгаа шиг,
• Монголын ууган АйТи-н акул бизнесүүд Мобикомоос эхлээд их дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний судалгааны ажлыг жинтэйхэн дэмжиж шинжлэх ухаан, нийгмийн салбар бүрд инновац хийж – яг IBM сэтгэдэг микросхэм (SyNAPSE) зохион бүтээж нано шинжлэх ухаан, ниюро шинжлэх ухаан, супэр компьютерыг хөгжүүлэхээр 21 сая ам доллар зарцуулсан шиг,
• Монголын АйТи нэг л бизнес Энэржи рэсурсээс 438 дахин их хэмжээний мөнгө олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгохоор – яг Google 169.84 миллиардыг Rio Trinto 387.60 саяын хөрөнгө босгосон байгаа шиг

ийм л болбол бид хөгжингүй улсын эгнээнд баталгаатай орлоо гэсэн үг биз ээ.

Мэдээллийн аюулгүй байдал vs. Мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах

“Мэдээллийн аюулгүй байдал болон мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар таны бодол юу вэ, алийг нь илүүд үзэх вэ, яагаад?” гэсэн асуулт өмнө тавьсан билээ. Жиргээчид сүрхий олон хариу ирүүлээгүй, цахим өртөөчид мөн эргэцүүлж байх шиг. Хүлээж тэсэлгүй юутай ч өөрийн бодол саналаа илэрхийлж байхаар шийдэв.

Мэдээллийн аюулгүй байдал сэдэвтэй онол практикийн бага хурал Төрийн ордонд болж, УИХ-н веб хуудсанд илтгэлүүдийн товчлол нийтлэгдсэнийг хараад энэ талаар бодож эхэлсэн талтай. Сэтгүүлч Д.Цэрэнжав ахын ажиглагч блогтоо дурдсанаар бага хурлыг Тагнуулын ерөнхий газрын дарга Р.Болд мэдээллийн хадгалалт, хамгаалалт бол ерөнхийдөө цахим орчин болсон хэмээн эхлүүлжээ. Уг хурлын илтгэлүүд үнэхээр мэдээлэл холбооны технологийн зүйлс байв. Илтгэгчдийн дийлэнх нь төрийн байгууллагуудын төлөөлөгчид харагдсан. Эндээс Монголын мэдээллийн аюулгүй байдал төртэй их холбоотой юм гэсэн санаа төрлөө. Мөн энэ чиглэлийн хууль санаачилж, барууны орнуудын энэ чиглэлийн стандарт байгууллага CERT-г төрийн мэдэлд бий болгох санаачилга бий юм байна хэмээн ойлгов. Буруу ч юу байх вэ, тийм туршлага олон оронд бий. Мэдээллийн технологийн мэргэжлийн хүний хувьд хамгийн гол нь энэ чиглэл эх нутагт яг одоо идэвхтэй хэлэлцэгдэж анхаарлын төвд байгаад их талархалтай байна.

Мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар бол мэдээж энэ ойлголт ихэнхдээ сэтгүүл зүйтэй холбогддог. Ойрмогхон Монголын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төсөл олонтаа яригдсан. Хэвлэлийн консул байгуулах талаар нэлээд дурдсан харагдана лээ. Хуулийн энэхүү төсөлд мэдээллийн эх үүсвэрээ хамгаалах талаар зайлшгүй байгаа гэж найдаж байна. Глоб Интернэйшнл ТББ-с мэдээллийн сурвалжаа хамгаалах талаар орчуулж гаргасан сайхан гарын авлага гурван жилийн өмнө үзэж билээ. Эднийхэн дээрх хуулийн төсөлд идэвхтэй оролцогчийн хувьд, бас салбартаа мэргэжлийн мэдлэгтэй хувьд заалтыг тусгаа биз ээ. Одоо хүчин төгөлдөр байгаа хэвлэлийн эрх чөлөөний хуульд энэ заалт байхгүйгээс олон сэтгүүлчид өнөөг хүртэл хохирч ирсэн хэмээн Иргэдийн танхимын хэлэлцүүлэгт яригдаж байсан юм байна. Гэхдээ бас “Нууц эх сурвалжийг хамгаалах улс төрийн хүсэл, зориг алга” ярилцлага Зууны мэдээ сонинд харагдсан.

Уг хоёр ойлголтын талаар Монголын өнөөгийн байдал товчдоо иймэрхүү. Мэргэжлийн улсуудын хүрээнд хэлэлцэгдэж, мэтгэлцээн ид өрнөж буй энэ үед олон нийтийн ойлголт сул болох нь ажиглагдсан. Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр лав “энэ хоёрыг харьцуулж болохгүй ш дээ. эсрэг сөргүүлэн харьцуулах боломжгүй” гэх өртөөчид байсан. Жиргээгээр “Мэдээллийн аюулгүй байдал илүү. Ямар ч нөхцөлд суурь хүчин зүйл чухал байлгүй” хэмээсэн байв.

Миний хувьд ингэж харьцуулах шаардлага гарвал мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах нь илүүтэй жин дарах ёстой гэж санадаг. Учир нь мэдээллийн аюулгүй байдал гэдэг төртэй их холбоотой, ялангуяа төрийн нууцын хэмжээнд хуулиар хамгаалсан байдаг. Энэ мэдээж зөв. Хар хайрцаггүй, нууцгүй төр гэж юу байх билээ. Хэчнээн ил тод, ардчилсан засаглал байлаа ч нууц бол тодорхой хэмжээнд заавал байсан, байдаг, байх ч ёстой. Үүнийгээ хамгаалах хэрэгтэй, хэрэв алдагдвал гоожсон нүхийг олж бөглөхийг хичээх нь ойлгомжтой. Ингэж чадахгүй бол их аюултай, нэг талаас. Манай Монголд төрийн нууц алдагдсан тохиолдол цөөнгүй гарсан. УИХ-н нэр бүхий гишүүн буцаан татагдсан үе ч бий. Нөгөө талаас энэ нууцыг мэдэх албан тушаалгүй сэтгүүлчид, дөрөвдэх засгийнхан эрэн сурвалжлага хийдэг. Тэдэнд ямар нэг замаар мэдээлэл хүрнэ, тэгээд хэвлэл гарна. Ингэхээр нууц задарсан асуудал үүснэ дээ. Хэрэв сэтгүүлч хаа нэгтэйгээс мэдээлэл аваагүй, эх сурвалжгүй байвал нууц хулгайлсан хэрэгт орно. Эх сурвалжтай гээд тэрийгээ хэлчихвэл хожим хэн ч дахин мэдээлэл өгөхгүй, дамжуулахгүй болно. Үр дагавар нь нууц улам их болно, төр улам хүчтэй болно, төр ил тод биш болно, дөрөвдэх засгийн боломж хумигдана, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө бага болно. Улмаар ардчилал алга болно. Ингэхээр мэдээллийн эх сурвалжийг хамгаалах нь мэдээллийн аюулгүй байдлаас илүүтэй чухал юм.

Гэхдээ амьдрал дээр, ардчиллын үлгэр жишээ болсон АНУ-д мэдээллийн эх сурвалжаа хэлээгүйн төлөө хоёр сэтгүүлч шоронд суусан, гарч ирээд тэднийг ажлаар хангах хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл Америкт гараагүй явдал хэдхэн жилийн өмнө болсон юм. Шат дараалан олон шүүхээр дамжсаар эцсийн шатанд асуудал дээд шүүхэд хүрч бүх насаараа сонгогддог шүүгч нар мэдээллийн аюулгүй байдлыг илүүтэй гэж үзсэн нь тэр. Мөн энэ нь улсын нууц, үндэсний аюулгүй байдалд хортой, сэтгүүлчид хууль зөрчсөн гэх шийдвэр бөлгөө. Америкийн хуулийн тогтолцоогоор жишиг шийдэл гэсэн ойлголт байдаг бөгөөд хожим ижил төрлийн хэргийг яг ингэж шийднэ гэсэн үг юм. Ийнхүү үндсэндээ үндэсний аюулгүй байдлыг ардчиллаас илүүтэй, мэдээллийн аюулгүй байдлыг эх сурвалжаа хамгаалахаас илүүтэй үзчихлээ гэж дүгнэсэн хэрэг болж билээ.

Америкийн практик жишээ нэг иймэрхүү, харин Монголд эдгээр ойлголтуудыг хэрхэн шийдэх хуулиудыг, тогтолцоог яг одоо хэлэлцэж байна. Иргэд мөн үүнд идэвхтэй, хариуцлагатай хандаж, ялгаа заагийг тодруулж, санал бодлоо хууль боловсруулагчдад хүргэж байх хэрэгтэй юм.

Үндэсний аюулгүй байдал vs. Ардчилал

Хэд хоногийн өмнө гадаадын цөмийн хаягдал Монголд хадгалах тухай сүрхий шуугив. За одоо засгийн газрууд хэвлэл мэдээллийн хооронд тулаан гарна даа хэмээн бодож энэ талаар зарим нэг харьцуулалт хийн бодож үзэв. Гол нь Японы Mainichi, АНУ-н Wall Street Journal гээд мэдээллийн чанартайхан эх сурвалжаас асуудал цацагдсан нь басхүү сэтгүүл зүйн тодорхой зарчим барьж ажилладаг нэр төртэй холбогдоно. Мэдээж нэр холбогдсон улсуудын засгийн газрууд дор нь няцаалт өгнө лээ. Энэхүү болсон үйл явдалтай холбоотойгоор бодож санасан зүйлсээсээ хуваалцахаар шийдэв.

Ухаан нь нэг их мэдэмхийрэгч болох гээд төрийг дөрөв дэх засаглалтай харьцуулаад буй нь энэ. Гэхдээ нэг зүйлийг анхаарахад энэ хэдэн өгүүлбэрийг хэлхэгч нь сэдвийнхээ талаар мэргэжлийн нэгэн биш сонирхогч, зүгээр л энгийн иргэн юм хойно нарийн ширийн дээр нь наана цаанаа бодох нь байх биз ээ.

Ингээд хамгийн түрүүнд “Үндэсний эрх ашиг болон ардчилал - алийг нь илүү чухалчилж үзэх вэ?” хэмээн бодов. Үнэндээ эхлээд “ардчилал чухал байлгүй дээ, энэ байхгүй бол тэгээд жинхэнэ үндэсний эрх ашиг алга болчихно доо” хэмээн санагдаж байв. Гаргалгаа нь маний туулсан амьдралын эхний гучин жилийн туршлагаас харагддаг. Тэр үед одоогийн ардчилал гэсэн ойлголт байхгүй, үнэндээ энэ үг Герман, Солонгос зэрэг зарим улсын манай талынх нь нэрийн тодорхойлолт төдийгөөр ойлгож байв. Ардчилал нь манай улсад бол падгүй хэрэг ч бидэнд үндэсний эрх ашиг гэхээр ойлголт бол байлаа байлаа. Баруун болон урд зүгийн дайснуудаас хамгаалах ойлголт, үүнтэй холбогдож гудамжиндаа үе үе чулуу нүүлгэн жижиг шажиг зодоон маягийн зүйл гаргах мэт. Гэхдээ энэ нь өнөөгийн үндэсний эрх ашгийн ойлголтын дэргэд юу ч биш, “жинхэнэ” нь биш “хулхи” зүйл байж. Ингээд амьдралын ухаан суух цагтаа олж авсан “эрдэнэ” болох зүйлээ хамгаас илүүтэй үнэлээд буй хэрэг. Гэхдээ бас өөр талын бодол дотроос хатгаж мэтгэлцээд болдоггүй.

За ингээд “олноороо хэлэлцвэл буруугүй”, “нэг толгойноос хоёр толгой илүү” гэх мэтээр санаж асуултаа жиргээчдэд тавилаа, Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр мөн асуучихлаа. Хамгийн түрүүнд МҮХАҮТ-н С.Дэмбэрэл дарга “Назарбаяв Киргизстан хоёрыг харьцуулж байгаа юм шиг дуулдаж байна. Мэдээж ардчилал чухал. Ардчилалтай байхад үндэсний эрх ашиг бий болно эсвэл биелнэ” гээд жиргэж байна шүү. Өөрийн минь сонголттой таарсан хэдийч жаахан үргэлжүүлэх санаанаас зөрлөө дөө. АНУ-д бол үндэсний эрх ашгийг илүү хамгаалууштай гэж үзээд сэтгүүлч шоронд суухаар шүүх шийдсэн үе бий гэтэл “мэдээж АНУ-д өөр, ардчилал өсөх насны газар өөр дараалалтай. Жишээ нь, Назарбаяв үндэсний аюулгүй байдалдаа гарамгай гэхдээ тэнд ардчилал байхгүй” хэмээн хариулж байна. Тэгвэл таны бодлоор Монголд гээд сөргүүлээд асуутал “Монголд үндэсний аюулгүй байдлын институт өөр, замбараагүй, заримдаа нервтэй. Концэптоо гурван сарын өмнө л баталлаа ш дээ. Ардчилал – мэдэхгүй ээ” гэжээ. Гэхдээ л аль аль нь манай үндсэн хуульд тусгагдсан эд. Тэгээд гурван сарын өмнө концэптээ шинээр баталсан бол бүр сонирхолтой хэмээтэл “үндсэн хуульд амьд явах эрхтэй, эрүүл орчинд амьдрах эрхтэй гээд олон зүйл бий. Тэгээд юу гэж?” гэжээ. Тэр олон зүйл яаж эрэмбэлэгдэхийг энэ хоёроор жишээлсэн юм аа гэж тайлбарлав, цаашаа сэдвээс хальсан болно :-).

Энэ хооронд олон сайхан жиргээ иржээ. Идэвхтэй жиргээч, нээлттэй эхийн жинхэнэ фэн Ж.Дөлмандах “Ардчилал лав биш” гэсэн нь “ий, нээлттэй эх биш гэчхээгүй нь их юм“ гэж тоглоом дотор бодогдуулсан ч жиргэж амжаагүй юм. Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртөлж ирэхээр зорьсон, Японд доктор хамгаалахаар сурч буй Олонхууд Лхагвасүрэн “Ардчилал нь үндэсний эрх ашиг дотроо хамаарагдахгүй юу?” гэсэн нь үндэсний эрх ашиг алга болчихвол ардчилал цугтаа үгүй болно, иймд үндэсний эрх ашиг чухал гэсэн санаа хэмээн ойлгосон бол наран улсаас patatepata “үндэсний эрх ашгийн төлөө ардчиллыг үл тоовол фашизм болно шүү” хэмээн жиргэжээ. Лхагвасүрэн “бид өөрсдөө хүсээд ардчиллаар замнасан, тодруулбал үндэсний эрх ашгийнхаа төлөө” гээд тодруулжээ. Mglbluesky буюу Отгонбаатар “Үндэсний эрх ашиг чухал. Францад Мөнхийн анд гэж үгүй харин мөнхийн эрх ашиг гэж бий гэдэг шиг. Дараад нь ардчиллаа ярих байхдаа” гэжээ. Мэдээллийн технологийн мэргэжилтэн, ТИС-н анхны АСУч Д.Тамир “ямар ч нийгэм багаахан эрх ашиг олохын тулж жаахан эрх чөлөө зарцуулбал хоюуланг нь алдана” гэж жиргэсэн нь нэлээд оновчтой санагдавч яг аль нэгийг нь сонгох мөчид сайн гарц болж чадахгүй тайлбар юм хэмээн бодогдов. Мөн цахим өртөөч, санхүүч Б.Найдалаа “Эргэлзээгүй Үндэсний эрх ашиг” гэсэн сонголтоор жиргэжээ.

Цахим өртөө холбооны сүлжээгээр Ц.Буянцогт анд “Үндэсний эрхашигт нь гараа өргөе.” гэжээ, харин тайлбараа бичиж амжсангүй энэ удаа. Мөн “Америк чухал уу, Монгол чухал уу гэж асууж байгаа мэт асуулт байна … үндэсний эрх ашиг чухал” гэсэн имэйл анхаарал татлаа. Цахим өртөөний сүлжээгээр (энэ нь дээрх 150 гаран гишүүнтэй холбооны сүлжээнээс ялгаатай, дэлхийгээр тархсан 4000 гаран өртөөчинтэй кибэр орчин юм) “Үндэсний эрх ашиг & Ардчилал гэж ингэж сөргүүлж тавихаар хоёр өөр ойлголт юм уу? Ямар хүрээнд вэ? Үндэсний эрх ашиг & Даяарчлал 2 гэсэн утгаар байна уу? Үндэсний эрх ашиг гэдэг нь ямар утгаар юу гэсэн үг вэ?” гээд олон асуулт сөргүүлж тавьжээ. Мөн үүнийг нь өөр нэгэн өртөөчин жиргэж асуусан гэнэ. Үүний тодруулга нь энэхүү бичлэгийн эхнээс мэдрэгдэх байх аа.

За ингээд улсууд байр сууриа илэрхийлж мэтгэлцээн өрнөсөөр байна. Миний хувьд дотроо өөр өөр байр сууриар үзэж тарсаар … нөгөө нэг хүн дотор жинхэнээсээ хоёр хүн зодолдож байдаг гэсэн шүү онигоо байдаг шиг. Юутай ч энэхүү бичлэг эхлүүлсэн гол зорилгодоо хүрэх үүднээс хоёрдох асуултаа гаргаад бодож дотроо мэтгэлцэж л сууна. Жиргээнд бас өртөөнд асуултаа тавьчих байгаа.

“Мэдээллийн аюулгүй байдал болон мэдээллийн эх сурвалжаа хамгаалах талаар таны бодол байр суурь алийг нь илүүд үзэх вэ, яагаад?” гэсэн асуулт бий. Жиргээнд лав ганц нэг хариу ирж харагдана лээ.

АНУ дахь монгол бизнесүүдийн хөгжил, хэрэгцээ

Хойд Америк Монголын бизнес зөвлөлийн жилийн ээлжит хурал Вашингтон хотноо болж Монгол Улсын гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Цогтбаатар урилгаар оролцож үг хэллээ. Мөн Элчин сайд Хасбазарын Бэхбат, Элчин сайд Грегори Голдхок, Элчин сайд Ла Порта, АНУ-ын худалдааны яамны Зэн Гросс, Гэйж компанийн Лио, Монгол нийгэмлэгийн Алиса Кампи нарын эрхмүүд үг хэлсэнтэй зэрэгцээд АНУ дахь монгол бизнесүүдийн хөгжил, хэрэгцээний талаар 10 минут ярих боломж гарав. Товчдоо, америкийн монголчуудын бизнес юу хийдэг юм, ямар салбарууд тэргүүлдэг юм, зарим нэг жишээ татаж, тэнд суугаа америк канадын хөрөнгө оруулагчдад, засгийн газрын шийдвэр гаргагчдад бид юу санал болгож, юуг чадах юм, бас бидэнд юугаар тус хүргэвэл хэрэгтэй талаар дурдав. Ингээд хэрэглэсэн товч танилцуулгаа блогдоё.

Mongolian American Small Business Development And Aspirations

View more presentations from MACC

Жижиг дунд бизнесийн хөгжилд гадаадад буй иргэдээ оролцуулах замаар амжилтад хүрэх зам бий

За нутагтаа долоо хоног ажлаад ирлээ. Буцаж явмааргүй, тэр чигтээ үлдчихээр сайхан байлаа. Ээждээ золгож, ах дүү, найз нөхдүүдтэй учирч, цагаан сарын бууз дуусаагүй таарч урамтай, хийморьтой байв. Монголын эдийн засгийн форум болохоос хэдхэн хоногийн өмнө дуусах томилолт таарсан тул тус форумд оролцогчдод зориулж жаахан зүйл холбосныг Өнөөдөр сонин 3/2-ны дугаартаа нийтэлжээ. Блогтоо бас байрлуулчихья.

Монголын эдийн засгийн форумд хүргэх санаа

Сүүлийн хоёр долоо хоногийн хугацаанд Монголын “жиргээчдийн” хүрээнд, Монголын телевизийн сувгуудаар энэ гуравдугаар сарын хоёрноос гурванд болох эдийн засгийн форумын талаар идэвхтэй өгүүлж байна. Хүний хөгжил, хөгжлийн бодлого, засаглал, дэд бүтэц сэдвүүдийн дор олон салбар хуралдаан болох ажээ. Хөдөлмөр эрхлэлт ба ажлын байр, мэргэжлийн боловсрол ба эдийн засгийн өсөлт, санхүүгийн зах зээл, өрсөлдөх чадварын хэмжүүр - кластер - инноваци, бизнесийн таатай орчин, иргэний оролцоо - мэргэжлийн холбоодын чадавх, санхүүжилт - төр хувийн хэвшлийн түншлэл зэрэг чиглэлүүдтэй холбоотойгоор гадаадад байгаа монголчуудын оролцооны талаар зарим санааг “жиргэж” байснаа тодруулан энэхүү нийтлэлийг бичлээ.

Гадаадад байгаа өндөр мэргэжлийн, тэндээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж байгаа монголчуудын эх орондоо чиглэсэн харилцааг эдийн засагжуулах замаар Монгол Улсын, монгол хүний хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж болно гэж үзэж байгаа минь нийтлэлийн гол санаа бөлгөө. Үндсэн санаагаа дараах таван зүйлээр тодруулъя:
- жижиг дунд бизнесийг цэцэглүүлэх;
- өрсөлдөх чадвар сайжруулах;
- экспорт нэмэгдүүлэх;
- барууны хөгжингүй орнуудад Монгол брэнд бүтээгдэхүүн бий болгох;
- засаг, төрийн хөгжлийн бодлогод зөвөөр нөлөөлж, дэмжих.

Гадаадад байгаа монголчуудын харилцааг эдийн засагжуулна гэхээр жаахан том томьёолол дуулдаж магад. Тэгээд ч тэднээс эх орондоо чиглүүлдэг мөнгөн урсгал болон шинэ санаа, шинэ үйлчилгээ, оюуны хөдөлмөр, ажлын арга барил гээд бодит зүйл байхад шинээр юу гаргаж ирэх вэ гэсэн асуулт байж болно. Тийм ээ, АНУ-д байгаа монголчуудаас гэхэд долоо хоног бүр олон тооны контейнер, агаарын ачаа нутгийн зүг явдаг. Гэхдээ тоо нь хэмжээ, эдийн засаг, санхүүгийн дүнг гаргаад хэлчих гаалийн газар, банк санхүүгийн байгууллагууд таг болохоор бас эдийн засагжаагүй, бүртгэл тооцоо тогтоогүй мэт. Үүнээс илүүтэй хэрэгтэй зүйл бол гадаадад байгаа монголчуудыг, тэдний хүрээллийн байгууллагуудыг монголын жижиг дунд үйлдвэрлэлийнхэнтэй холбож шинэ зах зээл нээхэд тодорхой дэмжлэг үзүүлэх төсөл хэрэгжүүлэх явдал юм.

Жижиг дунд бизнесийг цэцэглүүлнэ гэлээ. Яагаад заавал жижиг дунд гэж?

Нэгд, нийтлэлийн эхэнд дурдсан жиргээчдийн бичсэнээр Монголын жижиг дунд үйлдвэрийн санхүүгийн дэмжлэг, бичил зээлийн бодлого, үйл ажиллагаа зөв замдаа орохгүй байгаа бөгөөд үүнээс гарах нэг арга болж чадах юм. Жишээ болгоход, сангийн дэд сайд Ч.Ганхуяг “бичил зээл ажлын байр бий болгодоггүй” гэсэн жиргээнд МҮХАҮТ-н дарга С.Дэмбэрэл “бичил зээл ажлын байр бий болгохгүй гэсэн 10 жилийн туршлагатай чинь маргаж 100% ялж чадна” гэсэн бол санхүүч Б.Найдалаа “ажлын байр бий болгосон ч тогтвортой биш, бүрэн шийдэл болж чадахгүй”, И.Цэрэн-Онолт доктор “Яагаад, зээл олгогч нь зээлдэгчээ бодох биш, зөвхөн банкны хүүлэх бодлого барьснаас уу? Ер нь сайн шийдэл, жишээ байдаггүй юм уу” гэх зэргээр жиргэв. Энэ бүгдэд миний хариу жиргээнүүдийн санаа нь бүтээгдэхүүн, түүний зах зээлийг бүрэн тооцоолж цогцоор нь дэмжихгүйгээр нэг талаас зээлээ алдахгүй найдвартай байлгаж хүүлэх, нөгөө талаас өнөө маргаашаа аргалж гал унтахаар зээл авч буйгаас тааруу байна. Гадаадад байгаа монголчуудаар дамжуулан зах зээлээ өргөтгөж, харилцан итгэлцэж, хамтран ажиллах бизнес модель бий болгох шинэ сэтгэлгээ, инноваци санаачлахад чиглэж байлаа.

Хоёрт, том бизнесүүд бүтээгдэхүүнээ гадаадад гарах өөрийн арга замаа олж чаддаг. Зорилго нь байвал тэд аргаа олчихно. Юун төлөө том бизнес гэж байгаа билээ маркетингийн, зах зээлийн судалгаа хийх боломж, томоохон бизнесүүдийн хамтын ажиллагаа өрнүүлэх зэрэгт гарах зардлаа тэд өөрсдөө даваад гарчихдаг. Харин жижиг дундчуудад ийм боломж бага.

Гуравт, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг зөв дэмжсэний дүнд ядуурал буурч, ажлын тогтвортой байр бий болж, эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлэх билээ. Дэмбэрэл даргын нэгтээ “Хивсний том үйлдвэрийн ажилтан, гар аргаар хивс нэхдэг жижиг бизнесийн эрхлэгчийн сэтгэлгээ маш их ялгаатай. Сайн ажиллах урамшууллын арга нь бүр өөр” хэмээн жиргэсэнтэй миний хувьд санал бүрэн нэгдэж байна. Энэхүү жижиг бизнес эрхлэгчтэй ажиллаж бүтээгдэхүүнийг нь шинэ зах зээлд гаргах харилцааг санал болгож буй юм.

Өрсөлдөх чадвар сайжруулна гэлээ. Яаж, яагаад?

Өрсөлдөх чадварын талаар Монголд сүүлийн үед ид яригдаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч санаачилга гаргаж, үндэсний төв байгуулж, гадаадын мэргэжилтэн урьж, хамтарсан судалгаа хийх болсон нь үнэхээр зөв үйлдэл. Монгол Улсын, монгол бизнесийн, монгол бүтээгдэхүүний, монгол үйлчилгээний, монгол хүний өрсөлдөх чадвар өндөр болгохгүйгээр өнөө үед бид хөгжих битгий хэл дэлхийтэй зэрэгцэн хөл нийлж алхах боломжгүй. Энэ бүх авч буй чухал арга хэмжээний хажуугаар гадаадад байгаа монголчуудыг түшиглэн дотоодын өрсөлдөх чадварыг сайжруулахад тодорхой нэмэр үзүүлж болно. Энэ талаар Монголын Өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Ч.Отгочулуутай хэдэнтээ санал солилцож, хамтран ажиллах, судалгаанд оролцох талаар ярилцаж байсан билээ. Мөн өнгөрсөн зун Улаанбаатарт болсон “Эх орныхоо хөгжилд-бидний оролцоо” сэдэвт гадаадад буй монголчуудын чуулган уулзалт, гадаадад байгаа Монгол мэргэжилтнүүдийн “Зуны лекц – 2010” зэрэг үйл ажиллагаанд яригдаж, Цахим өртөөгөөр олонтаа хэлэлцэгдсэн юм. Товчдоо, өрсөлдөх чадвараар тэргүүлж буй орнуудад мэргэжлээрээ таваас арван жилийн хугацаанд тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд цөөнгүй болжээ, өнөө үед. Тэд өрсөлдөх чадварын талаар, сайжруулж нэмэгдүүлдэг арга механизмын талаар гүн ойлголттой, амьдралын өргөн туршлагатай болсон, хувь хүнийхээ өрсөлдөх чадварын хүчээр хөдөлмөр бүтээлээ үнэлүүлж ажилласаар байгаа. Иймд гадаадад байгаа монголчуудын амьд жишээ, туршлагаас суралцаж мэдлэгийн хөрөнгө оруулалт хийх нь өрсөлдөх чадвар үлэмж дээшлүүлэх нэгэн үүд болно хэмээн итгэж байна.

Экспорт нэмэгдүүлнэ гэлээ. Яаж, хэрхэн?

МҮХАҮТ-с гаргасан 2010 оны гуравдугаар улирлын гадаад худалдааы статистик мэдээллийн шинжилгээ, дүгнэлтээс үзвэл тус улиралд нийт 2025.6 сая ам. долларын бараа экспортолсон нь 2010 оны мөн үетэй харьцуулахад 56.6 хувиар өсжээ. Экспортын үнийн дүнгийн 94 хувийг зөвхөн эрдэс бүтээгдэхүүн, үнэт ба хагас үнэт чулуу, үнэт металл, гоёлын зүйлс, зоос, нэхмэл болон нэхмэл бүтээгдэхүүн эзэлснийг дурдсан байна. Ийн өсөлт гарч байгаа нь эдийн засгийн ач холбогдол өндөртэй боловч бүрэн ажил хэрэг болгож чадаагүй өөр ямар нэмэлт боломж байна, энэ тоон үзүүлэлтэд жижиг дунд үйлдвэрлэл хир жин дарж байгаа вэ гэх мэтийн асуудлыг онцолж үзвэл нэгийг бодогдуулна.

Боломжийг хир ашигладаг талаар нэгэн жишээ дурдвал, АНУ-д Монголын нэр бүхий бараа бүтээгдэхүүнд гаалийн тарифын хөнгөлөлт эдлэх, татвараас чөлөөлөгдөх боломж байдаг. Уг боломжийг манай ЖДБ тун тааруу ашигладаг гэж санадаг. МҮХАҮТ-с үүнд гарал үүслийн гэрчилгээ олгож Монголд бүтээсэн гэдгийг баталгаажуулдаг. Товчдоо, ЖДБ-д бичил зээлийн хүрээнд, эсвэл өөрсдийн боломжоор санхүүжүүлж гаргасан бүтээгдэхүүнтэй, түүндээ гарал үүслийн гэрчилгээтэй тэгээд цааш таг зогсчхоод буй санагддаг. Энд гадаадад буй монголчуудын хувь нэмэр, оролцоо багагүй байж болно гэж үзээд буй юм. Тэд монголын хувьд шинэ зах зээлээ мэднэ, хэрэглэгчээ мэднэ, хэрэглэгчийн сэтгэлгээ, шаардлага, маркетингийн арга барил гээд тэдний дунд тэдний амьдралын хэв маягаар амьдарч, ажиллаж буй шүү дээ. Ийнхүү экспортыг нэмэгдүүлэх арга зам байж болох юм.

Барууны хөгжингүй орнуудад Монгол брэнд бүтээгдэхүүн бий болгоно гэлээ. Яаж, хэрхэн?

Барууны хөгжингүй орнуудад хэмээн онцолж буй нь тэнд боломжтой, хармаан зузаантай худалдан авагчид буюу зах зээл бий бөгөөд манай ЖДБ-н бүтээгдэхүүний боломжит эрэлт байгаатай холбоотой юм. Өөртөө хамгийн ойр нэгэн жишээ авахад, манай амьдарч буй зуун мянга хүрэхгүй хүн амтай хотын төвд хэдэн жижиг дэлгүүр бий. Арван мянган тосгон гэдэг байгууллагатай хамтарч ажилладаг ганц дэлгүүрийг авч үзэхэд АНУ даяар шударга худалдааг дэмжлэг 3500 гаруй жижиг дэлгүүрүүдтэй нийлж бараа солилцож, том бизнесийн брэнд бүтээгдэхүүн огт худалддаггүй, харин тодорхой хүмүүсийн хүрээлэлд хүрсэн зах зээлд оролцдог юм. Ийн жижиг тодорхой сонирхолтой зах зээлийн энд нийч (niche) гэж онцолдог. Нийч зах зээлүүдэд манай ЖДБ-н бүтээгдэхүүн тохирох боломж маш их бөгөөд монголын брэнд буюу нэрийн барааны бүтээгдэхүүн бий болох нь улс эх орны гадаад нэр хүндэд басхүү ихээхэн тустай, сайхан сурталчилгаа болж чадна.

Засаг, төрийн хөгжлийн бодлогод зөвөөр нөлөөлж, дэмжинэ гэлээ. Юугаар, яаж?

Монголын төр, засгаас ядуурлыг бууруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, эдийн засгийг хөгжүүлэх, санхүүгийн болон оюун ухааны хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр гар хумхин суухгүй байгаа. ЖДБ-г дэмжих сангууд, банк санхүүгийн болон шинжилгээ судалгааны байгууллагууд олноор бий болжээ. Бичил зээлийн хууль хэлэлцэгдэж байлаа. Гадаадад байгаа Монголчуудад анхаарал хандуулж засгийн газрын зохих бүтэц бий болгож, дэлхийгээр тархсан монголчуудаа буцаан дуудах, эх орондоо ирж биеэр хөдөлмөрлөхөөс гадна алсаас сэтгэл санаа, оюуны хөрөнгө оруулалт хийж мэдлэг, туршлагаа дамжуулах боломжуудыг бий болгохоор ажиллаж Зөгийн үүр мэт төслүүдтэй болжээ. Монгол төрийн энэ мэт бодлогод дэвшүүлэн буй санаа зөвөөр нөлөөлж, оролцох талуудын сонирхлыг хангаж, эцсийн дүнд хаа хаанаа хэн хэн нь хожих боломж бүрдэнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Төгсгөлд нь дүгнэхэд, Монголын ЖДБ-г дэмжих үйл ажиллагаанд гадаадад мэргэжлээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж байгаа монголчуудын оролцуулсан төсөл хэрэгжүүлье. Үйлдвэрлэгчид – ЖДБ, бичил зээл болон бусад санхүүгийн дэмжигчид – ЖДҮ-н сангууд, банк санхүүгийн бус байгууллагууд, бодлого боловсруулагчид – Засгийн газар, яамд, Өрсөлдөх чадварын судалгааны төв, МҮХАҮТ, гадаадад буй монголчуудын мэргэжлийн холбоод, олон нийтийн байгууллагууд – Монголчуудын холбоод, Америк дахь Монголчуудын худалдааны танхим гэсэн цогц оролцон тоглогчидтой хөтөлбөр зохиоё. Гадаадад тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд зөвхөн мэргэжлээрээ өрсөлдөх чадвар өндрөөр зогсохгүй тэд тэндэхийн зах зээлд тэндэх амьдралын хэв маягаар, тэндэхийн өрсөлдөөн, арга барилд зохицон амьдарч буй. Тэндэх зах зээлийнхээ бүтээгдэхүүн болж, тэдний хэрэглээний сэтгэлгээ, зах зээлийн ойлголт, маркетингийн арга барил, зах зээлийн тогтолцоог бүрэн ойлгож буйн хувьд Монгол дахь өнөөгийн ЖДБ-г дэмжих үйл ажиллагаанд маш сайн нэмэлт болж чадна.

“АНУ-д мэргэжлээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж буй монголчууд аливаа ажлыг эндэхийн стандартаар гүйцэд хийж хэдийнээ сурчээ. Мөнгөн хөрөнгийн болон оюуны хөрөнгө оруулалт эх орондоо хийх хэмжээнд бид өсжээ. Бидэнтэй хамтарч ажиллаж, бидэнд итгэл үзүүлэн ажил даалгавал бид хийхэд бэлэн байна. Бидэнд боломж олгоно уу? Нуруун дээрх хүнд ачаанаас тань үүрэлцье! Бид бэлэн байна, хүлээж байна.” хэмээн Ерөнхий сайд асан С.Баяр Вашингтон хотноо эх орон нэгтнүүдтэйгээ 2008 оны есдүгээр сард уулзаж байх хуралд хэлсэн товч үгээрээ нийтлэлээ өндөрлөе.

Э.Жагдагдорж
Колумбиа хот, Мизури муж, АНУ

Интернэтийн талаар миний санах зүйлс

Монголын Интернэтийн 15 жилийн ойд

Эхлэл буюу нэгэн сүрхий маргаан

Интернэт гэх агуу үгийг Орост оюутан байхдаа энэ мэргэжлээр суралцаж буй гэдэг утгаараа дуулж, уншиж мэдсэн боловч 1994 оны зун Монголд анх сонссон нь сэтгэлд хамгийн тод үлджээ. Гэхдээ тэр үед ирээдүйн боломж бололцоо, мэдлэгийн уурхай, эрх чөлөөний мэдрэмж зэргээр өнөөгийн өргөн ойлголт шиг хүмүүний амьдралд хамгийн холбоотой гэж бол ойлгоогүй байсан юм. Энэ нь басхүү хөгжилтэй адал явдлаас эхтэй бөлгөө. Өдгөө Интернэт гэхээр уг явдал санаанд орох бөгөөд үнэндээ яг тэр үеээс хойш Интернэтийн талаар нухацтай анхаарч судлаж эхэлжээ.

1994 оны дөрөвдүгээр сарын нэгний өдөр миний хувийн амьдрал, эзэмшсэн мэргэжил, хийсэн ажилд минь сүрхий тэмдэглэлт өдөр, мэдээллийн технологи, Интернэтийн хөгжилд багаахан хувь нэмэр болчих эргэлтийн тулах цэг байсан гэж боддог. За их сүртэй тайлбарлачих шиг боллоо, үнэндээ энэ өдөр тухайн үеийнхээр төрийн төв хэвлэл Ардын эрх сонинд ажилд орох тушаал гарч Монголын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд анх удаа өдөр тутмын хэвлэлийг мэдээ бэлтгэх, дамжуулах болон эх бэлтгэлээс аваад хэвлэх хүртэл нь бүрэн компьютержүүлэх ажилд ханцуй шамлан орсон хэрэг. Энэ нь Монголын Интернэтийн хөгжилтэй нэг их холбогдолгүй санагдавч өмнө дурдсан хөгжилтэй тохиолдолтой холбоотой бөгөөд магад сайтар бодвол миний танилцсан Интернэттэй холбогдох тодотгол болох биз ээ.

Тэр үед Монголд аймгуудыг холбосон хоёр сүлжээ байлаа. Нэг нь хөрөнгийн биржийнх, аймагт байгаа компьютерээс мэдээг төвөөс тогтсон цагт модемоор холбогдоод татаад авчихдаг. Нөгөө нь, Мэдээллийн харилцаа ББХК-н и-мэйлийн PC-Mail сүлжээ. Манай сонин орон нутгийн сурвалжлагчдын мэдээг түргэн авах үүднээс энэ хоёрыг аль алийг нь хэрэглэнэ. Гэхдээ мэдээж бүх сурвалжлагч мэдээллээ сайн илгээж чадахгүй. Мэдээгээ хамгийн сайн илгээчихдэг, мөн араас нь миний мэдээ бүрэн очсон уу гээд хамгийн их анхаарал тавьдаг нь Архангайн Г.Жамц ах, Дарханы С.Батбаатар хоёр. Батбаатар нь Дарханы PC-mail-ийн төлөөлөгч Ц.Баттогтохоор мэдээгээ дамжуулна. Математикийн олимпиад болон МУИС-ийн багш нарын ачаар арван жилийн сурагч би оюутан Баттогтохыг таньдаг, цугтаа тоо бодчихдог байсан, дээр нь Мэдээллийн харилцаа компанид ойр дотно найз элбэгтэй тул тэднийхээр байнга очдог байлаа.

Нэг удаа мэдээ гацдаг, уддаг, алга болчихдог талаар гомдол гаргаж яваад тус компанийн дэд захирлууд болох Б.Наранцэцэг агсан, Г.Алтан-Оч ах нартай компьютерийн сүлжээний талаар жаахан маргаан өрнүүлэв. Би “Монголд орон нутгийг хамарсан жинхэнэ сүлжээ байхгүй, танай PC-Mail компьютерийн гадаад сүлжээ биш. Энэ чинь үргэлж холбоотой байдаггүй, ердөө и-мэйл, ядаж юзнэт байхгүй” гэсэн байр сууринд байсан бол, нөгөө хоёр “Датаком гадаад сүлжээ мөн” гэв. Гадаад дотоод сүлжээний мэргэжлийн тодорхойлолтоос аваад ямар үйлчилгээ хамарч байж жинхэнэ сүлжээ болох вэ, юу юу дутуу болохоороо, ямар функц автомат биш гар ажиллагаа ороод байгаа учир болохгүй байгаа юм гээд бүр оюутан цагийн хичээл, заасан багш нарын нэр хүртэл гээд маш ихийг хамруулан хоёр цаг илүүтэй маргалдаж мэтгэлцэв. Төгсгөлд нь Оч ах “Сонгодог утгаараа хоёр өөр барилгад байгаа хоёр компьютер хоорондоо холбогдчихвол гадаад сүлжээ биз дээ” гээд инээгээд гарч, Нараа эгч “Чи манайхыг Интернэттэй жишээд байна. Удахгүй бид тэр үйлчилгээг оруулж ирнэ. Одоогоор туршилт хийж долоо хоногтоо нэг удаа Хонконг уруу холбогдож гадаад и-мэйлээ бөөндчихдөг” гэлээ. Новосибирскт нэг сургууль төгссөн Нараа агсны өрөөнөөс гараад оюутан цагийн нэг өрөөний анд, халбага шөл, унтах ороо хуваан мэргэжил нэгт болсон Ч.Батаагийн өрөөнд орж бараг үгийн зөрүү байхгүй ширээн дээрээс нь хоёр ном булаах нь холгүй авч гарсан нь APRANET, TELENET, CSNET болон модемуудын тухай технологи талаас нь өгүүлсэн байж билээ. Энэ хөгжилтэй явдал, бидний яриа, нөхөрлөл миний мэдэх Монгол Интернэтийн эхлэл болсон билээ.

Монголын Интернэтийн холболтын туршилтын үетэй танилцсан минь

1995 оны эхээр юмдаг, сонины өглөөний ярианы үеэр зар сурталчилгааны албаны дарга Д.Баярсайхан ах мэдээ хэлэхдээ “Датаком ХХК гээд шинэ компани бий болжээ. Дэлхийн компьютерийн сүлжээнд Монголыг холбож байгаа гэнэ. АНУ-ын элчин сайдын яамны тусламжийн хөрөнгөөс зээлсэн байна” хэмээв. Сонины коллегийнхон “Мэдээлчихмээр юм байна, шуурхай албаныхан сурвалжлах уу?” гэхэд нь “Мэдээллийн харилцаа гэдэг компани үүнийг хийж байгаа, Интернэтийн сүлжээнд Монгол холбогдох юм. Хамгийн түрүүнд ус, цаг уурын институтэд маш их хэрэгтэй. Хөрөнгө хэмнэж, бас цаг агаарын мэдээг түргэн шуурхай авах боломж бүрдэнэ. Малчдад тустай зүйл болно. Цаг уурын С.Хөдөлмөр ахаас бас тодруулбал зүгээр” гэж би нэмж хэлээд Датакомтой холбогдох Нараа агсны утсыг бас өглөө.

Техникийн хэлээр их ярьсан улс байна, ойлголцоход бэрх юм, чи мэдээ бэлтгэчих гэхэд бичиг цааснаас хол би татгалзаж билээ. Үнэхээр мэргэжлийн хэллэгүүдээ бид тайлбарлахдаа тааруу, сэтгүүлч нарын технологийн мэдлэг бас бага байжээ. Интернэт гэдэг үг нэг тийм харийн, хол хэллэг, танигдахгүй нэр томьёолол байв.

Хэд хоноод Нараа эгч залгалаа. “Танай сонин овоо шуурхай, сэргэлэн юм уу гэж бодсон байдаггүй ээ. Нэг хүүхэд утсаар холбогдоод мэдээ авч асууж лавлаад таг болчихлоо. Сонин дээр юм гарах нь гээд хүлээсээр чамаас тагначих гээд” гэж байна. “Таны хэллэг, яриа дэндүү технологи юм аа, жирийн хүнд ойлгогдохгүй байна” гэж хэлж зүрхлэх биш “Сурвалжлагчид сайн ойлгохгүй байнаа, та нэг арга олоод манайхыг холбочихгүй юу, тэгвэл эд нар газар дээр нь ойлгоод танилцаад бичиж эхэлнэ дээ” гээд сөргүүлээд гуйчхав. Ингээд албан бус нэг эрх авчихлаа даа. Б.Балгансүрэн ирж Mosaic Netscape миний компьютер дээр суулгаж өгч байжээ. Интернэтийн хамаг мэдээлэл нь гадаад хэлээр юм хойно сурвалжлагч нар тэр бүр ашиглах нь ховор, гэхдээ манай сонины гадаад мэдээллийн дарга Ж.Нэргүй ах хамгийн их баярлаж билээ.

Оны сүүл хавьд, өглөөний нэг шуурхайн дараа Ц.Балдорж эрхлэгч “Чи ороод ир ээ” гэв. Хурал дээр сонин цагтаа буудаггүй, сүлжээ их саатаж байна гээд нэлээд үзэлцсэн, хэдэн ч хүнтэй тулаад авсан бухимдуухан би өрөөнд нь дагаад оров. Гэтэл өөдөөс шал өөр зүйл инээмсэглэсээр асуусан нь “Интернэт гэж мэдэх үү?” гэж байна. Би ч сурсан зангаараа баахан тайлбар урсгахаар ярьж эхэлтэл “За явъя” гээд Мэдээллийн харилцаа компани дээр очиж Д.Энхбат захиралтай уулзаж билээ. Интернэтийн байнгын төвийн нээлт хийхийн өмнө цөөн хүмүүст ганцаарчилсан танилцуулга хийж байсны нэг нь тэр байсан бөгөөд “За, би орчуулагчтайгаа ирлээ” гээд инээсэн эрхлэгч маань одоо ч нүдэнд тод байдаг юм.

Ингээд удалгүй интернэт албан ёсоор нээгдээгүй байхад л “Ардын эрх” хэрэглэгч нь болж байв. Групп 10 буюу олон хэрэглэгчтэй байгууллагын ангиллаар холбогдсон нь тухайн үедээ АНУ-ын Элчин сайдын яам, Цаг уурын газар тэгээд л “АЭ”. Групп 10 эрхтэй болох гэрээ хийхээр Нараа агсан дээр ороход дөрвөн зуу гаран мянган төгрөгийн ZyXEL модем манайд өгч, үнийг нь анх суурилуулах хөлсний хамт төлбөр хийсэн төлбөрийн даалгаврын сканнэрдсэн хуулбар одоо ч надад бий. Сар бүрийн хураамжийг нь харин сонин дээр нийтлэх реклам сурталчилгаагаар бартер хийсэн. Мөн HTML-ийн нэг зузаан ном 50 ам.доллараар захиалж авхуулсан юм. Хагас жилийн дараа “АЭ” анхны вэб хуудсаа хийж билээ. Д.Бат-Эрдэнэ нүүр хуудасны зургуудыг бэлтгэж байв.

Гэрээ байгуулсны дараа Ш.Батцолмон манайд ирж суурилуулах үйлчилгээ хийнгээ “Чи одоо надаар суулгуулаад байхдаа яахав дээ. Танайхан Батаатай аквариумд бараг хоноод байдаг биз дээ. “Ажаа” чинь явуулсан болохоор ороод ирлээ, очоогүй гэвэл аймаар юм болно ... энд гарын үсгээ зурчих. Би нэг компьютер дээр чинь суулгачихъя, танайх арван эрхтэй юм байна. Үлдсэнийг нь чи өөрөө гүйцээчих ...” гэх мэтчилэн ярилцаж Netscape Communicator суулгаж өгч байж билээ.

Интернэтийн нээлтийн ажиллагаа

Монгол Улсад Интернэт нэвтэрснийг албан ёсоор зарлаж, Интернэтийн нээлтийн ажиллагаанд ерөнхийлөгч П.Очирбат болон төр засгийн томоохон төлөөлөгчид оролцсон 1996 оны нэгдүгээр сарын 17-ны үйл ажиллагаанд очих хувь бас олдож байснаа их аз хэмээн санадаг юм. Уг үйл ажиллагаанд зөвхөн урилгаар оролцож байсан бөгөөд яг үнэндээ би уригдаж бариагүй боловч басхүү боломж гарч ирсэн юм.

Өмнөхөн нь манай сонинд мэдээлж, басхүү байгуулсан гэрээний ёсоор бид нэг нүүр сурталчилгаа бэлтгэж, дээр нь хэд хэдэн цуврал нийтлэл бэлтгэх боллоо. Найруулга талдаа жаахан тааруу орчуулсан, технологийн хэллэг ихтэй хэдэн хуудас зүйл ирснийг сонины шуурхай албаны дарга Б.Галаарид “Танай компьютерийнхэн нэг ийм юм хийж, хэн үүнийг чинь уншаад ойлгох вэ дээ” гээд ширээн дээр шидчихээд яваад өглөө. Батбаатар, Галаарид, Баяраа ах нар ойлгоогүй бол нээрээ бусдад нь, тэгээд уншигчдад бүр хэцүү л дээ. Ингээд “Интернэт бол сүлжээнүүдийн сүлжээ юм” гэж эхлүүлсэн зүйлийг редактарлан засварлаж, нэмж найруулсан нь Интернэтийн талаар миний хамгийн анх удаа бичсэн зүйл болж байлаа.

Нээлтийн ажиллагаанаас хоёр хоногийн өмнө болсон сонины өглөөний шуурхай дээр энэ талаар ярилцлаа. “Ерөнхийлөгч очиж буй юм бол улс төрийн албаныхан сурвалжлах уу?” гэж байна. Эрхлэгч “Тэр бүтэхгүй, энэ ер нь их чухал, ирээдүйтэй ажил, технологи гадарлах залуучуудаас зурагчинтай явуулъя” гэж байна. Д.Энхболдбаатар, Д.Дашмөнх гээд АЭ-ийн амралтын дугаар Ням гариг сонинд компьютерийн булан хийлцдэг нэрсийг би санал болготол эрхлэгч “Том сониноос (АЭ-ийгээ бид том сонин гэдэг байлаа) хариуцлагатай хүн илгээе. Надад ирсэн урилгаар Жагдаг бас цуг яв” гэлээ. Ингээд Б.Тогтохбаяр сурвалжлах даалгавар авлаа. Тогтохоо “Ёстой мэдэхгүй зүйлээрээ том даалгавар авчихлаа, урьдчилж юу үзэж юу унших вэ?” гээд манай өрөөгөөр орж ирэв. Нөгөө Галаад гологдож байсан баахан хуудсыг бас бус хэдэн орос англиар хэвлэсэн цаастай өгөөд “Технологийн биш хэлээр тайлбарлахад хэцүү юм. Ер нь бол Интернэт гэдэг юм чинь энэ байна” гээд компьютер уруугаа заахад инээгээд толгой сэгсэрчхээд цааснууд аваад гарлаа.

Интернэтийн нээлтийн ажиллагаа Датаком компанийн байранд эхлэхээс өмнөхөн Тогтохоо өрөөнд орж ирээд “Явъя, зурагчин бэлэн. Эртхэн очиж нэмэлт мэдээлэл олж авахгүй бол ойлгоход амаргүй юм байна. Яг юундаа агуу, юугаараа ирээдүйтэй юм бэ? Гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх яг юу байна?” гээд “Галаа ах бас машин өгсөн” гэх нь шуурхай албанаас их ач холбогдол өгсөн хэрэг юм. Урилгагүй оруулахгүй шүү гэхээр нь эрхлэгчийн өрөөг туслахаар нь онгойлгуулж урилгыг нь авчихлаа. Гэрэл зурагчин яг хэн байсныг би харин сайн санадаггүй юм, таахад Б.Тошка байсан болов уу. Ингээд бид Датаком компанийн байранд ирээд орох замдаа гадна нь байх том антенийн талаар Тогтохоод товч тайлбарлаж, голчлон техник үзүүлэлт хэлээд бас л инээлгэж байжээ. Үүдэнд урилгаа шалгуулаад хоёр давхарт гарч дэд бүтцийн хөгжлийн яам, зам тээврийн яамыг холбосон хоолойд байрлах Интернэт холболтын гол төхөөрөмж бүхий танхимд орлоо.

Тогтохоо тэр дороо сэтгүүлч Д.Цэрэнжав ахыг бараадаад авчээ. “2000” сэтгүүлийн эрхлэгч тэрбээр Датакомтой хамтарч “.MN” сэтгүүл гаргасан байлаа. Цэг МН гэдэг нь Монгол Улсын Интернэт дэх хаяг гэдгийг тэр үед олон хүн мэдээгүй байсан биз ээ. Нээлтийн ажиллагаанд АНУ, Солонгосын элчин сайд нар ирсэн байлаа. Хоёр цаг орчмын дараа Тогтохоо “Би явлаа, очиж сурвалжлагаа бичлээ. Үнэхээр гоё юм аа, их сонирхолтой, үнэхээр их юм мэдэж ойлгож авлаа” гээд олз омог дүүрэн явав. Миний хувьд тэнд их олон хүнтэй танилцсан бөгөөд Яахоо дахь монголын тухай вэб хийсэн С.Бадрал гуайг тэр үед мэдэж авсан юм. Тухайн үед монголын тухай бараг цорын ганц вэбсайт, онлайн мэдээлэл байсан нь энэ байх даа. Орой нь Их тэнгэрт хүлээн авалттай байсан бөгөөд өөрийн урилга биш эрхлэгчийнх тул санаа зовоод тийш явах автобусанд суулгүй үлдлээ. Хэд хоногийн дараа эрхлэгч ирээд хүлээн авалтад яваагүй шалтгааныг сонсоод “Чи хэвлэлийн хүн болох болоогүй байна даа. Боломж бүрийг алдалгүй шинэ соргог зүйл олж авдаг юм шүү” гээд инээж билээ.

Монголын Интернэт хөгжихөд багаахан нэмэр болсон болов уу

Хожим нь 1996-1999 онд “МН-Өнөөдөр”, “UB Post”, “Өдрийн сонин”-ы вэб хуудсуудыг www.mol.mn/argamag/... хаягаар нийтэлж гадаадад байгаа монголчууд болон Монголыг сонирхдог гадаадынхан уншиж, талархлын и-мэйл олноор ирдэг байсныг санаж байна. Ялангуяа спортын Таван цагариг сонины уншигчид гээд хөдөө орон нутаг, гадаадад байгаа монголчуудтай их холбоотой байж билээ. 1999 онд анхлан Монголын шар ном гээд бизнес байгууллагуудын лавлахыг html хэлбэрээр гаргасан, мөн үед байгууллагуудын анхны вэб хуудсыг хийж өгдөг байсан, интернэтийн тухай хурал зөвлөгөөнүүдэд илтгэл тавьж, судалгаа хэлэлцүүлж, зохион байгуулж, Интернэтийн олон нийтийн төв, Соросийн сангийн Интернэт хөтөлбөр, Интернэт мэдээлэл ТББ, Нээлттэй вэб төв гээд олон ч байгууллагынхантай ойрхон ажиллаж, нийлж хамтарч бүтээлчээр зүтгэх зэргээр Монголын Интернэтийн хөгжлийн агуулгын талд бяцхан ч болов хувь нэмэр болсон байх. Үүнээс хоёр явдлыг дурсвал,

Нэгд, 1999 онд Монголын мэдээллийн технологийн анхдугаар чуулганыг зохион байгуулалцаж, Мэдээлэл Холбооны технологийн хөгжлийн 2010 он хүртэлх үзэл баримтлал боловсруулахаар мэргэжил нэгтнүүдтэйгээ сайхан хамтарч ажиллаж, танилын хүрээгээ маш их өргөжүүлж билээ. Тус чуулганаар НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн суурин төлөөлөгч Даглас Гарднэр "Дэлхийн тавцанд Билл Гэйтс, Майкл Дэлл гээд алдартнууд байдаг бол Монголын мэдээлэл холбооны салбарт би дөрвөн хүнийг онцолж дурмаар байна” гээд Монголд Интернэтийг анхлан оруулж ирсэн Д.Энхбат захирал (өдгөө УИХ-ын гишүүн), Монголын Интернэтийн хөгжил, боловсролын салбарт үлэмж хувь нэмэр оруулж буй А.Эрдэнэбаатар (өдгөө ШУТИС-ийн КТМС-ийн Програмчлалын технологийн профессорын багийн тэргүүлэх профессор), засгийн газрын хэрэглээнд Интернэтийг нэвтрүүлж буй, Монголын засгийн газрын мэдээллийн технологийн ажлын хэсгийн ахлагч, Монголын тухай хамгийн анхны агуулгыг бий болгосон С.Бадрал (өдгөө Европт ажиллаж буй дипломатч ), иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллагуудад Интернэтийг амжилттай хөгжүүлж буй Я.Борчулуун (өдгөө АНУ-д Мизурийн их сургуульд эрдэмтэн судлаач хийж буй) нарыг онцолж байсан нь олон улсын байгууллагууд, гадаадын доноруудаас анхлан үнэлж байсан нь биз ээ.

Хоёрт, гадаадад байгаа Монголчуудын “Эрдэм мэдлэг, эв нэгдлийн хослол, энэ монголын хөгжлийн түлхүүр” болсон, 1999 оны тавдугаар сарын нэгэнд байгуулагдсан Цахим өртөө сүлжээ Интернэтийн хөгжилд өөрийн тодорхой хувь нэмэр оруулж, агуулгын хувьд, хэрэглэгчийн хувьд маш том түлхэц болсон гэж боддог. Анх байгуулагдсан цагаас нь өдгөөг хүртэл гадаадад суралцаж, ажиллаж, амьдарч, аялж явсан мянга мянган залуус хоорондоо танилцаж, мэдлэг мэдээлэл, туршлагаа солилцож эх оронтойгоо холбоотой байж, Интернэтийн хэрэглээ, агуулга, үр ашгийн талаар үй олон тус дэмийг эх нутгийн зүг залсан билээ. Монгол агуулга бараг байхгүй үед мэдлэг, мэдээлэл тараах нэг гол суваг болж; өдгөө гадаадад байгаа цөөнгүй Монгол бизнесийн эхлэл суурь болсон орчинг бүрдүүлж; хүн бүрд танилын хүрээгээ өргөтгөх боломж гаргаж; хувийн асуудалдаа тус дэм авч, үнэнч, ёс суртахуунтай соёлтой харьцаанд суралцаж боловсрох; бусдад зөвөөр нөлөөлж, олныг манлайлж хүмүүжүүлэх боломж бололцоог онлайнаар бий болгосон нь Цахим өртөөний Монголын Интернэтэд оруулсан гол хувь нэмэр юм. Өдгөө нутагтаа буцаж очоод эх нутгийн хөгжилд гар биеэ оролцож буй монголчууд тоолж барахгүй олон бий.

Төгсгөлд буюу Монголын Интернэтийг хөгжүүлэгчийн тухай тун товч

Монголын Интернэтийн 15 жилийн ойд зориулж өөрийн мэдэх, өөрийн туулсан, өөрийн туршлагаар тохиосон үйл явдлаас эхний таван жилийг тоймлон дурсвал нэг иймэрхүү. Арван таван жилийн тэртээ соёолсон Монголын Интернэт орчинг анхлан бий болгосон, санаачилж, үүсгэсэн эрхэм үүргийг Д.Энхбат гуайд, туулсан эрсдэл, анхлан босгосон ажил нь Датаком компанид оногдох ч Г.Алтан-Оч, Л.Баатархүү, Ч.Батаа, Ш.Батцолмон, Б.Балгансүрэн, Э.Бямбаа, Б.Наранцэцэг агсан, Р.Оюунгэрэл, Р.Оюун, Я.Борчулуун, Б.Ундрахбуян, Л.Ариунаа, Б.Бурмаа, Н.Үнэнбат, С.Нацагдорж, E.Одгэрэл, А.Эрдэнэбаатар, Г.Оюунбаяр, С.Хєдєлмєр, Ц.Ганболд, Н.Баасандорж, Ш.Баатар, Д.Цэрэнбат, Д.Цэрэндорж, Д.Цэрэнжав гээд нэрийг нь дурдаж баршгүй олон мэргэжилтнүүд, АНУ-ын элчин сайдын яам, НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр, Канадын АйДиАрСи, Соросын сан, Дэлхийн банк гээд спонсоруудгүйгээр Интернэт хөгжих байсан хэмээн сэтгэж чадахгүй юм байна.

Эцэст нь нэмж өгүүлэхэд Монголын Интернэтийн хөгжилд хамгийн их үүрэг гүйцэтгэсэн, гүйцэтгэж байгаа, цаашид энэ үүргийг хүлээх нэгэн бол жирийн хэрэглэгч, үүнийг уншигч та билээ.