Америк дахь Монголчуудын амьдрал, Монгол коммунитийн хөгжлийн багаахан хэсгээс өгүүлэхүй

Америкийн Монголчуудын хөлбөмбөгийн амарга шалгаруулах наймдугаар тэмцээн болоход ердөө тав хоног үлджээ. Ингээд ноднин хэвлэлээс гарсан "Манайхан Америкт: Хөлбөмбөгийнхөн" номын оршил болгон бичсэнээ блогдое...

Америкийн Монголчууд хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнээ зохиосоор, Вашингтон Ди Си, Дэнвэр, Чикаго, Сан Франциско хотуудад ээлж дараалан, заримд нь бүр давтан болсоор, энэ жил алдарт Лас Вегас хотноо буухиалах гэж байна. Америкийн булан бүрээс тэр байтугай бүр элгэн нутаг Монголоос, будант Альбионоос, алдарт Бонноос ирж цуглах энэ тэмцээнд нутаг нэгтнүүд маань тасралтгүй тэгээд долоон удаа тэмцэлдсэн гэхээр тамирчин, баг, хөлбөмбөгийнхний гэр бүлийнхэн, үзэгч хөгжөөн дэмжигч, санхүүгийн болон үйл ажиллагаагаар ивээн тэтгэгч гээд маш олон хүний хөдөлмөр, цаг хугацаа шингэсэн үйл ажиллагаа болох нь мэдрэгдэнэ.

Америкийн хөлбөмбөгчид гэхээр ер нь жилдээ нэг удаа болдог тэмцээнээр зогсохгүй нутаг нэгтнүүд олноор суурьшдаг хот муж тус бүрээр байнгын үйл ажиллагаатай лиг маягийн зохион байгуулалтад орж ширэн бөмбөгөө тогтмол элдэж байдаг юм. Тэд хэдийнээс хэрхэн хөлбөмбөгтэй нөхөрлөсөн, хэрхэн нийлж нэгдэж ямар тэмцээн уралдаан болсон талаар Америкийн Монголчууд сонин, Даяар Монгол, Замдаан, Мэдээлэл, Орлоо гэх мэт Америкийн монголчуудын мэдээллийн хэрэгслүүдээр түүх болон бичигдэж үлдсэн байдаг бөлгөө.
Цаг хугацаа, он жил гялалзан одох цагийн эргэлтэд бөмбөгөө ч хөөж, ажил амьдралаа ч амжуулах зуураа үзэг барьж үг холбон, өндийн дээшилж, боловсрон хөгжиж явдаг, өмнө дурдсан сайтууд дахь нийтлэл, бичлэгийн эздийн хамтаар хуучран шарлаж амжаагүй байгаа шинэхэн түүхийг нэгтгэн нэгэн ном болгохоор зорив.

Нью Йоркийн Бэст Бай дэлгүүрийн алдарт цогцолбор болон мөн хотод сүндэрлэн асан Дэлхийн худалдааны төвийн дизайныг зохиосон, миний унших дуртай авторуудын нэг Эдвин Шлосбэрг нэгэнтээ “Бичлэгийн чадвар гэдэг нь бусад хүмүүс үргэлжлүүлэн бодох агуулга бий болгоход чиглэдэг” хэмээн хэлсэн байдаг. Ийм чадвар, боломж бидэнд яг одоо, өнөөдөр хэчнээн их хэрэгтэй байгаа билээ. Ялангуяа түр, бүр, учраа хараахан олоогүй янз бүрийн байдлаар эх орноосоо алс хол “ширэн бөмбөг” хөөж буй бидний монголчуудад ихэд чухал юм. Зөвхөн хөлбөмбөг гэлтгүй Монголын олон хүмүүний амьдрал, Америкийн Монголчуудын үүх түүх, дурсгал дурсамжийн чухал хэсэг үргэлжилсээр түүний өчүүхэн хэсгийг бид энд тэмдэглэн үлдээхийг зорилоо.

Хаа очиж санаснаа амжуулахад хачин их аз таарч спортын амьдрал болон уран бүтээлийн туршлагатай хоёр анд таарлаа. Хөлбөмбөгийн спортын мастер Ц.Энхтүвшин, хар нялхаасаа ширэн бөмбөгийн хойноос гүйж өссөн М.Саруул- Эрдэнэ гэхээр үнэндээ намайгаа дагуулахгүй спортын хүмүүс. Дээр нь тэд маань намайг хэд нугалсан бичгийн улс. Сэтгүүл зүйн салбарт Монголдоо урдаа барьдаг МУИС-г сэтгүүлч мэргэжлээр төгсөж, спортын Таван Цагариг сонинд сурвалжлагч, эрхлэгчээр ажилласан, УБИС-г хэл шинжлэлээр төгсөж, эрдэмтэн доктор цолыг нь омог бардам өвөртөлж оломгүй эрдмийн далайд багш хэмээн алдаршсан улсын тухай өгүүлж буйг ойлгож буй биз ээ. Мөн манай хоёр хоёул Ган үзэгтэн шагналтай, хэд хэдэн номын зохиогч хүмүүс бөлгөө.

Би бээр бичгийн хүн бус, дээр нь спортын ялангуяа хөлбөмбөгийн талаар чадвар маруухан энгийн нэгэн дэмжигч, алаг бөмбөг хөөсөн ч өшиглөөд араас нь гүйдэггүй эгэл жирийн залхуу хүн. Мэдээ орох үеэс ном, дэвтэр, үзэгнээс салалгүй өссөн ч өгүүлбэр холбох ид шидээс хол явжээ. Гэхдээ Монголын үндэсний сонин Ардын Эрх (тухайн үеийн ойлголт тодорхойлолтоор бол төрийн төв хэвлэл), Өнөөдөр (Монголын хамгийн анхны чөлөөт өдөр тутсын сонин) болон дагалдах сонин сэтгүүлүүдийн тогоонд нэрт сэтгүүлчид, зохиолчид, яруу найрагчидтай ажиллах хувь тохиож, алтны дэргэдэх гууль шарлана гэгчээр уран үгийн эрдэмийг бишрэх, оролдох хүсэлтэй болж бөөрнөөсөө ягаарчээ. Хар багаасаа тооны хичээлдээ шамдаж улмаар дурлан сонирхож эзэмшсэн, хоолоо олж иддэг мэргэжил минь мэдээллийн технологи. Оюутан байх үеийн мөрөөдөл болсон мэргэжлийнхээ хамгийн өндөр зах зээлд хүрэхдээ багагүй мэдлэг туршлага хуримтлуулж, чамгүй ажил амжуулж гэх мэтээр мэргэжлээрээ багагүй бардам нэгэн. Үүндээ дулдуйдаад үзсэн харсан, сурсанаараа ном бүтээх мөрөөдөлд автаад буй хүн. Оросууд “Юугаараа баян түүгээрээ дайлна” гэдэг дээ, яг түүн шиг би бээр мэдээллийн технологиор ганц хоёр өгүүлбэр холбохыг хичээдэг, блог бичдэг болжээ. Бас бизнесийн чиглэлээр эрдэм ном жаал хөөснийх энтэрпрэнуршип сэтгэлгээг дэмжиж хөгжүүлнэ гээд буйнх энэ талаараа бас ялимгүй блогдоно. Гэтэл анхны ном, анхны бүтээл минь анд нөхдийнхөө хамтаар Америкийн Монголчуудын хөлбөмбөгийн тухай бичсэн болчихлоо. Юун мэдээллийн технологи, юун програмчлал, юун бизнес, юун вэнчур ... “хөлбөмбөг” үнэхээр хүчтэй юм аа.

“Алтан Олимпийн мөнгөн дурсамж буюу Америкт тэрлэсэн мөрүүд” номдоо Түвшээ маань мутраа хайрлаад маньд дурсгах 2008 онд анх удаа Америкийн Монголчуудын амьдралын түүхээс ном болж хойч үедээ хадгалагдан үлдэх хэрэгтэй, бидний түүхийн нэг хэсэг энэ номд бий юм хэмээн бодож билээ. “Манайхан Америкт” номоо хэвлүүлэх гээд Саруул имэйл бичиж байх 2009 онд бодол мөрөөдөл минь итгэл үнэмшил болж билээ. Эдүгээ ингээд хоёр найзтайгаа хамтарч, гар нийлж ийн Америкийн Монголчуудын амьдралын хэсгээс бүр тодруулбал хөлбөмбөгийнхний сэтгэл зүтгэл, хөдөлмөр амжилтыг өгүүлэн сэтгүүлч Л.Болормаагийн өгүүлсэнчлэн “дэлхийн хэмжээнд сэтгэж, бусдын энд хүрчих бас нэгэн алхам” хийж буйг минь хүлээн авна уу?

ЭС-1011 миникомпьютер, Apple Machintosh болон IBM Personal System/2 компьютертэй танилцсан минь

Есдүгээр ангийн сүүлийн хагаст мэргэжлийн хичээлээр хүрээлэнд аялснаас хойш аравдугаар ангийн хоёрдугаар улирал дундаа ортол өөрөө мэдэлгүйгээр тооцоолох техникийн хойноос чамгүй гүйсэн байдаг юм. Мэргэжлийн хичээлийн, дадлагын ажлын болон Пионер компьютерийн талаар өмнө өгүүлсэн билээ. Мөн үүнтэй ойролцоо цаг хугацаанд хамаатан садны болон аав ээжийн танилуудын тус дэмээр чамгүй олон байгууллагын компьютерийг үзэж, товчдоо эх орныхоо компьютержилтийн нэгэн үеийн хөгжлийн талаар дурсах зүйл багагүй хуримтлуулжээ.

Улаан бар жилийн сар шинээр өвөөд золгохоор Чинбат ахынхан ирэх үед би гэртээ байж таарлаа. Чинбаа ахын эхнэр Хишгээ эгч Улсын төлөвлөгөөний комиссын тооцоолох техник дээр ажилладаг байсан бөгөөд тэр жил Материал техникийн улсын хангамжийн хороонд шилжсэн, одоо миникомпьютер дээр ажилладаг болсон гэж байна. Өвөө эгчээс “Хүүхдэд аргалаад барааг нь харуулчихаж болох уу, тэрийгээ” хэмээн асууж, зөвшөөрсөн хариу аваад надад “За эгчийнхээ ажил дээгүүр очиж тэр шинэ Унгар машиныг нь үз, зөвхөн орос гэлтгүй газар газрын элдвийг олон талаас нь зэрэгцүүлэн үзэж харж юу нь хаагуураа илүүг олж сураарай” гэлээ. Ингээд бага тойруу, шилэн дэлгүүрийн өмнө байрлах ажлын газрын хоёр давхрын хоолойд олон жижиг ногоон дөрвөлжөөс тогтох тусгай шалтай танхимд ЕС-1011 миникомпьютертэй танилцаж билээ. Мөн Улсын төлөвлөгөөний комиссын ЭВМ тэнд байлаа.

Сар шинээс хойш овоо хэд хоноод нагац ах Сүхээ ирлээ. Аавдаа оройхон ирж золгож байгаа нь гадаадад томилолтоор ажилласнаас тэр. Хөрөнгөтөн орнуудтай тун бага хэмжээгээр худалдаа хийж эхэлсэн, хамгийн гол нь шинэ технологийн зүйлс авч байгаа, цаанаас нь тавих хориг саадаас болоод маш өндөр өртөгтэй ирж байгаа гэх мэтээр Монгол Улсын гадаад худалдааны байдал болон бусад олон зүйлээр ярилцлаа. Миний хамгийн сонирхол татсан хэсэг нь компьютер олноор худалдаж авсан, удахгүй бүх яамдад өгнө. Яам бүр тооцоолох төвтэй болно гэлээ. Хүүхэд залуусыг олноор гадаадад сургах юм хэмээсэн нь ээжид их таалагдаж, “Ямар мэргэжлээр сурвал тэнд чинь ажилладаг юм, инженер үү?” гэж асуув. Эндээс надад АСУ - автоматизированная система управления буюу удирдлагын автоматжуулсан систем гэсэн нэр томьёо санаанд тогтож үлдсэн юм.


Хаврын нэгэн орой, гуравдугаар улирлын дүн гарах дөхөж байхад аав “Чи жаахан сагсуураад тоогоо оролдохгүй, цагаа тэр компьютер, шатар хоёрт үрээд байна гэнэ үү, гол зүйлдээ анхаарна шүү. Би сая районы багш нарын хурлаар Пүүжээ багштай тааралдаж уулзлаа” гэж яриа хатуухан эхэлсэн боловч, “Тэгээд чи тэр компьютер их сонирхоод байгаа юм уу?” гэж зөөлрөөд “Маргааш хичээл тараад УБИС дээр Данзан багшийнхаа өрөөнд хүрээд ирээрэй. Нөгөө хэдийгээ бүгдийг нь дагуулчхав аа, ганц хоёр нь байхад болно” гэлээ. Нөгөө хэд гэдэг нь манай ангийн олимпиадын гээд оровч гаравч цугтаа арав гаран хүүхдийг хэлж буй юм.

Хичээл тараад нөгөө хэдээсээ “Цуг явах уу?” гэж асуулаа. “Физикийн Данзан багш дээр очих юм бол сонирхолтой зүйл бага дөө, бид Батхишигийнд очиж шатар нүүлээ” гээд цуг явах хүн олдсонгүй. Намайг УБИС-ийн гол байрны хажуугийн нэмэлт шинэ байрны гуравдугаар давхарт очиход аав, Данзан багш, мөн Чойжооваанчиг багш нар сууж байв. Тэд УБИС-ийн нэг ангийнхан бөгөөд төгсөөд аав дунд сургуулийн багш, Данзан багш физикийн тэнхимд, Чойжоо багш математикийн тэнхимд багшаар үлдсэн, үе үе уулздаг найзууд юм. Аав намайг тэнд дууддаг нь Америкаас УБИС-д ирсэн хоёр шинэ компьютерийг үзүүлэх гэсэн ажээ. Ингэж Монголд анх ирсэн Эппл Макинтош компьютертэй танилцсан маань миний үзсэн анхны өнгөт дэлгэцтэй компьютер байлаа. Мөн хулгана хэмээх дагалдах төхөөрөмжтэй тэнд анх танилцсан билээ.


УБИС дээрээс МУИС-д бүр олон, анги дүүрэн америк компьютер ирсэн гэж дуулаад тэндээс гараад шууд гуравдугаар хороолол явлаа. ПТДС-ийн физикийн багш Хэнмэдэх ахынх уруу явж байгаа нь тэр. Мэдэхээ ахынхаар би маш их очдог байлаа. Мэдэхээ ах намайг хар багаас минь харж хандсан, дураараа өссөн миний цор ганц эмээдэг, үгийг нь авдаг байсан нагац эгчтэй минь суусан хүн дээ. Харин тун харамсалтай нь нагац эгч минь хар залуугаараа, хорин тавхан настайдаа, хоёр охин, хайрт ханиа орхиод нөгөө ертөнцөд явчихсан юм. Ахынд очтол ажлаасаа ирээгүй байсан бөгөөд нэлээд хүлээлгэж оройхон ирээд компьютерийн хөгжлийн талаар цаг хэрхэн урсахыг ч анзааралгүй ярилцаад, сүүлчийн автобусаар нэгдүгээр дэлгүүр хүртэл явж амжаад цааш гэрээдээ алхсан явдал санаанаас огт гардаггүй юм.


Тооцоолох техник, мэдээллийн технологи болон тухайн үеийн шинжлэх ухаан техникийн ололтуудын талаар тэгэхэд ёстой нүд нээсэн юм. Хөрөнгөтөн орнууд компьютерийн хөгжлөөр илүү гарсан, бүр энгийн хэрэглээнд нэвтэрсэн, социалист улсуудад КОКОМ гээд хатуу хориг тавьснаас манайд ирж буй компьютерүүд тэнгэрт хадсан үнэтэй байдаг. ЗХУ болон бусад соц орнууд америк, японы системийг хуулбарлаад нэрийг нь сольчихдог. IBM гэдэг нь компьютер хийдэг фирмийн нэр, компьютер үйлдвэрлэгч дэлхийн хамгийн том газар. Минск ЭВМ нь IBM-360 мэйнфрэм системийн хуулбар, Правец нь Эпплийн хуулбар, Эппл компьютерүүдийг Моторолла гэдэг фирмийн микропорцессороор хийдэг. МУИС-д ирсэн нь бол IBM-н Personal System хэмээх Интел фирмийн микропроцессороор хийдэг, хоорондоо огт тохирохгүй, таардаггүй компьютерүүд. Хулгана гээд байгаа төхөөрөмжийг уул нь “өнхрүүш” гэж орчуулмаар байгаа юм гэх мэтээр маш их ойлголт олж авсан билээ.


Улирлын амралтаар Мэдэхээ ах намайг дагуулж МУИС орлоо. Хаалганы өмнө том багана бүхий гол байрны хаалгаар ороод зүүн тийш эргэж нэг давхрын булан руу үүдэндээ нууцлал код бүхий электрон цоожтой, цөмийн физик, электроникийн тэнхимийг зорьж IBM PS компьютерүүдийг үзүүлсэн юм. Энэ нь яамдад ирсэн PC компьютерүүдтэй төстэй, хоорондоо таарч тохирохоор ижил Intel 8088 гэсэн микропроцессороор хийгдсэн, гэхдээ яг ижилхэн бас биш, хооронд нь элдэв төхөөрөмжийг нь сольж болдоггүй. PS гэдэг нь зөвхөн IBM таардаг, тусдаа нэг төрлийн персонал компьютер гэдгийг мэдэж авлаа.

Есдүгээр ангийн мэргэжлийн хичээл

Тээр жил 1985 онд буюу есдүгээр ангийн сурагч байхдаа анхны жижигхээн кодоо бичсэн юм байна. Тэр үед компьютерын програм зохиогч мэргэжилтэй болж мэдээллийн технологитой амьдралаа холбоно гэж санаж явсангүй. Мэдээллийн технологийн тэргүүлэх фронтод зүтгэж сууна гэсэн төсөөлөл бүр байгаагүй боловч амьдрал минь энэ салбартай холбогдоод чамгүй хугацааг элээж дэлхийд тэргүүлэх томоохон компанийн ажилтан болжээ. Ингээд хүүхэд наснаасаа хэрхэн компьютертой холбогдож, яагаад мэдээллийн технологийн мэргэжил сонгож, хаана хэрхэн юунд суралцаж, төгсөөд эх орондоо юуг бүтээж мэргэжлийнхээ мэдлэг чадвараа гарган ажил амьдралын туршлага хуримтлуулж улмаар орчин цагийн хамгийн хөгжингүй зах зээлд өрсөлдөх, даяарчлагдсан өнөө цагийн шилдэг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэсгээс үзүүлэх болсон талаар өөрийн чадах ядахын хэмжээнд хэдэн өгүүлбэр холбов.

Эхний бүлгээс зарим хэсгийг толилуулж уншигч таны үнэт саналыг авахаар шийдэв. Нэгдүгээр бүлгээр хүүхэд насны үеийн дурсгалтай явдлыг өгүүлэхээс гадна мэдээллийн технологи, компьютерын эргэн тойрон тухайн үед Монголд юу болж, ямар үйл явдлыг бибээр өөрийн нүдээр харж, чихээр сонсож, гараар барьж буюу бяцхан амьд гэрч болсон талаар өгүүлэхийг хичээв. Энэхүү бүлгийг редакторлаж өгсөн М.Саруул-Эрдэнэ докторт талархал илэрхийлэх хэрэгтэй.

Есдүгээр ангийн мэргэжлийн хичээл


Анх есдүгээр ангид байхад мэргэжлийн хичээлээр тооцоолон бодох электрон машин гээч зүйл үзэх болж билээ. Одоогийнхоор бол мэдээлэлзүйн хичээл юм. Тэр үед дунд сургуульд ийм хичээл ордоггүй байж. Лаборатори гэх манай сургуулийн тооны хэмээх есдүгээр ангиудын хүүхдүүдийн талд нь заадаг байсан болов уу. Тодруулбал, намайг есөд байх жил манай ангийн тэн хагасаас бусад хүүхдэд олдоогүй боломж гэх үү дээ.


Шинжлэх ухааны академийн физик математикийн хүрээлэнгээс Цэрэнбат багш ирж, бидэнд энэ хичээлийг заасан юм. Тухайн үед дөрвөн улирлаар дүн гардаг байж, харин мэргэжлийн хичээлийг хагас жилээр дүгнэнэ. Эхний хагаст бид алгоритмын тухай үзсэн. Баахан блок схем зурахаас эхэлсэн дээ. Шугам зургийн хичээл ч юм шиг, ноднин жил нь Ламжав багшийн ордог байсан логикийн хичээлтэй ч холбоотой юм шиг... нэг л сайтар ухаарахгүй, эхэндээ жаал сонирхолгүй мэт санагдана. Гэтэл тооны дээд ангийнхан болохоор тэгж байгаад гоё болно оо, үнэн сонирхолтой гэх.

Удалгүй ч хичээл нээрээ сонирхолтой болоод ирлээ. Элементар математикийн сонгодог аргуудаас их өөр сэтгэхүйгээр бодлого бодож байгаа нь бүр ч их таалагдана. Тэр үед автобусанд зургаан оронтой дугаар бүхий билет өгдөг байлаа. Тэгээд эхний гурван оронгийн нийлбэр дараагийн гурван оронгийн нийлбэртэй тэнцүү байвал азтай билет гэдэг байсан юм. Нэгэн удаа бүх боломжит азтай билетийн тоог олох блок схем зурж, алгоритм зохиосон бодлого бодсон маань санаанд хамгийн тод үлдсэн жишээ болжээ. Бид бодлогоо уралдаж боддог байсан учраас би ч тэр дор нь зургаан давхар цикл хийгээд тоолчих блок схем зурж, багшаа бэлэн гээд үзүүлэв. Багш инээгээд бодолт нь зөв л дөө, гэхдээ яг энэ алгоритмаар бодвол өчнөөн удаан юм болно, тэгээд ч машины нөөц хүрэхгүй гэлээ. Яагаад? Юун нөөц хүрэхгүй гэж, электрон тооцоолох машин чинь санаанд багтахгүй их тоо тооцоолдог гээ биз дээ гэтэл инээгээд "За, за, одоо доо бол чиний зөв. Гэхдээ хэл үзээд код бичээд ирэхээр аяндаа ойлгоно. Бодлогоо чи хамгийн түрүүнд бодсон" гэдэг юм. Манай ангийн Сайнбаяр харин хамгийн сайн шийдлийн алгоритм зохиож билээ. Дараа нь квадрат тэгшитгэл боддог алгоритм бичлээ, тэрийг харин ёстой хамгийн түрүүнд элдэв засваргүйгээр хийсэн дээ.


Цэрэнбат багш үе үе томилолтоор гадаад явна. Тэр үед нь манай өмнөх тооны ангид орж байсан Даваасүрэн багш орлоно. Даваасүрэн багш өмнөх жилүүдэд Фортран хэл заадаг байсан, гэхдээ та нарт багш чинь ирээд Бэйсик хэл заана хэмээнэ. Тухайн үед би орос хэлэндээ ёстой таг, Люба багшийн үйлийг үздэг байлаа. Мөн монгол хэлний хичээлдээ тааруухан, Пунцаг багшийн аргыг бардаг нэгэн байж. Иймд бас нэг шинэ хэл үзнэ гэхээр нэг л хулгах талдаа.