Шүүхийн харьяалал

За эхлээд өмнө бичсэнээ товч хүснэгтээр үзүүлбэл АНУ-н шүүхийн систем ийм харагдана.


Одоо шүүхийн харьяалалын тухай үзье. Аливаа зөрчил, асуудал шүүхэд хүрч хэлэлцэгдэхийн өмнө хэдэн болзлыг хангах ёстой. Хамгийн түрүүнд шүүхийн харьяалал гэсэн ойлголтын нөхцөл болзлыг хангана.

Повер пойнт файл jurisdiction гэсэн ойлголт агуулсныг энд шүүхийн харьяалал хэмээлээ. Хуульч Ганзориг ахаас лавлаж, будаа идсэнээр ийнхүү орчуулсан нь энэ. Түүнээс эхэндээ энэ jurisdiction гээч нь шүүх өөрөө ч юм шиг, шүүх үйл ажиллагаа ч юм уу ... нэг л ойлгохгүй мэргэжлийн бус нь харагдаад цааш нь бичихээс халширсан даа.

Шүүхийн харьяалал нь тухайн хэргийг сонсох, шийдвэр гаргах үндэс болох юм байна. Хүн болон аж ахуйн нэгжтэй холбоотойгоор үүсэх шүүхийн харьяалалыг personam jurisdiction буюу хувийн харьяалал гэдэг юм байна. Хувийн хэрэг үүсгэж болохгүй үед өмчийн харьяалал буюу rem jurisdiction үүсдэг.

Ерөнхийдөө тухайн мужийн дотор газарзүйн тодорхой хязгаарт шүүх асуудлыг харьяалж шийддэг ч зарим үед тухайн мужаас гаднах оршин суугчийг хамруулдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд бүртгүүлсэн муж, төв оффис байрлах муж болон үйл ажиллагаа эрхлэж буй мужуудын хүрээний шүүхэд хамрагдаж болно.

Сэдэв агуулгаас хамаарсан харьяалал гэсэн ойлголт байна. Энэ нь ямар шүүх ямар хэргийг хэлэлцэж болох зааг хязгаарыг тогтоож өгдөг. Нэгдсэн улсын болон мужийн системийн шүүхүүд ерөнхий (хязгаарлалгүй) болон хязгаарлагдмал харьяалалын шүүхээс тогтоно. Ерөнхий харьяалалын шүүх өргөн хүрээнд хэргийг авч хэлэлцэж чадна. Мужийн шүүх болон нэгдсэн улсын дүүргийн шүүх ийм ерөнхий харьяалалтай ангилалд хамрагдах жишээ болж чадна. Дампуурлын шүүх нэгдсэн улсын системийн хязгаарлагдмал харьяалалтай жишээ юм. Хуулийн дагуу дампуурах үйлдлийг зөвхөн уг шүүхэд шийдвэрлэг бөгөөд уг шүүх өөр төрлийн хэрэг авч хэлэлцэхгүй.

АНУ-н шүүхийн мужийн систем

Муж бүр өөрсдийн шүүх системтэй, тэр нь хоорондоо ялгаатай өөр өөрөөр бүрэлдсэн нь бий. Хэдэн янзын бүтэц, давхарга бүхий шүүх болон хоёр түвшний давж заалдах шүүхээс мужийн систем тогтоно.

Мужийн шүүх систем нь бүрэн бие даасан шүүх юм. Нэгдсэн улсын системээс ялгаатай нь шүүгчид томилогддог бус сонгогддог. Энэ нь биеэ даасан байдлыг бий болгож өгдөг гэнэ. Гэхдээ зарим нэг мужийн хуьд мужийн захирагч шүүгчийг томилоод дараа нь сонгогчид дахин сонгох нь бий.

За амраар нь бодоод амьдардаг Мизури мужаар жишээ авч мужийн шүүхийг ерөнхийд нь тайлбарлая.

Нэг. Мизурид жижиг гомдол шийдвэрлэдэг шүүхүүд байдаг. Ийм шүүхүүд

• хязгаарлагдмал, бага хэмжээний төлбөртэй холбоотой иргэний хэрэг шийддэг.
• Jury нилээд өргөн эрхтэй.
• маш энгийн үйл ажиллагаатай (very informal).
• амархан, энгийнээр асуудлыг шийдчих тохиолдол элбэг. Хуульч, өмгөөлөгч оролцуулахгүй байх үе ч бий.
• давж заалдахад зориулсан тайлан бичлэг (formal record) хөтлөхгүй байх нь элбэг

зэрэг онцлогтой байдаг.

Хоёр. Туслах шүүхүүд гэж бас Мизурид байна.

• жижиг хэргүүдээс арай ахиу хэмжээний мөнгөн дүнтэй асуудал шийдвэрлэнэ.
• мөн л давж заалдахад зориулсан тайлан бичлэг хөтлөхгүй.
• иргэний хэргүүд болон зарим нэг аюул багатай эрүүгийн хэрэг авч хэлэлцдэг.

Гурав. Мужийн хэрэг таслах шүүх нь гол ерөнхий шүүх болдог гэнэ.

• "Аймгийн шүүх" (county courts), "дүүргийн шүүх", "тойргийн шүүх" гэж нэрлэгддэг.
• Мизури мужийн хувьд төнгөн дүнгийн дээд тал нь эсвэл доод тал нь гэсэн хязгаар байдаггүй. Хэдэн ч ам долларын хэрэг хэлэлцэгдэж болно.
• Цөөнхийг хамгаалахаас бусад төрлийн эрүүгийн хэргийн авч хэлэлцдэг.
• Давж заалдахад зориулсан тайлан бичлэг заавал хөтлөдөг хамгийн бага шатны шүүх болно.

Одоо давж заалдах шүүхийн талаар жаал өгүүлэе!

Дөрөв. Давж заалдах шүүх

• Өмнө өгүүлж байсан нэгдсэн улсын системтэй төстэй. Үйл ажиллагаа нь ижил.
• Хэргийн хүлээн авч, хэхэлцэх стандарт нь ижилхэн.
• Шийдвэр гаргах, хууль бий болгох нь мөн ижилхэн.

Тав. Мизурийн дээд шүүх

• Нэгдсэн улсын системтэй ижилхэн зөвхөн чухал ач холбогдолтой эсвэл хууль өөрчлөх хэмжээний хэргийг л мужийн дээд шүүх авч хэлэлцэнэ.
• Хэргийг авч хэлэлцэхийн тулд мөн л "writ of certiori" олгоно.
• Нэгдсэн улсын системийн ижлээр маш цөөн тооны хэргийг дээд шүүх авч хэлэлцдэг.
• Бүх төрлийн асуудлаар энэхүү хамгийн дээд шатны шүүхийн шийдвэр мужийн эцсийн хууль болж хэрэгжинэ.

Мэргэжлийн бус хүн хууль, шүүх тайлбарлана гэхээр хачин л юм болж байх шиг байна :-). Гэхдээ одоо яахав дээ, ингэс гээд мэргэжлийн сайхан тайлбар, бичлэг гарч иртэл уншиж байгаа, үзэж байгаагаа хувалцаад л байя. Надад ч хууль жаахан эргүүлэх зайлшгүй хэрэг байх, блогчид энэ тэлээр жаал жуул сонирхоод авах бас сонин биз. Тэгээд ч америк бизнесийн талаар блогдоно гэсэн юм хойно хуулийн мэдлэг, ойлголт байхгүй бизнес эрхлэнэ, сонирхоно гэж юу билээ, бүр америкт шүү! хм ...

... үргэлжүүлнэ ээ, нөгөө power point дуусах болоогүй байна ...

Хуулиар үргэлжүүлэн зориглохуй

За бурхангүй газрын бумба галзуурсаан. Өнөөх чинь ахиад нөгөө power point-тоо нээгээд унасан шүү :-). Уул нь энд Америкт хуулиар сургууль ном дүүргэсэн монгол найз олонтой хүн л дээ би чинь. Ди Сид Ганзориг ах мастер хийсэн, одоо өөрийнхөө хуулийн компани байгуулаад зүтгэж явна. Блуумингтонд Эрдэнэболд удахгүй хуулийн мастер болох нь. Сакрамэнтогийн Амараа ч бас л хуулиар ном дүүргэсэн хүн. Энүүхэн хажууд Сэйнт Лоуст Давка дүүхүү мастер гээч болчихоод одоо хуулийн компанид ажлаад л үргэлжлүүлээд ном эргүүлж хуульч болчих санаатай. Тэднээс асууж лавласангүй өөрөө л дур мэдэн бураад эхэллээ. Оршилоо өндөрлөж, хуулийнхаа мэдлэгийг дээшлүүлэхээр та нартай цугтаа жаал үзэе дээ! Аливааг сурах, ойлгож авахад хань хэрэгтэй юм аа, тэгэхгүй бол ганцаардаад сурдаггүй юм байна.

Өмнө нэгдсэн улсын хэрэг таслах шүүхийг товч тайлбарлаад зогссон юм байна. Одоо давж заалдах шүүхийн талаар жаал бүлтрэе. Нэгдсэн улсын давж заалдах шүүхийг тойргийн дамж заалдах шүүх ч гэж нэрлэдэг гэнэ. Нийт нутаг дэвсгэрээ 11 тойрогт хуваагаад дээр нь Ди Си-г нэг тойрог, Нэгдсэн Улсын тойрог гэж бас нэг тойрог нэмээд нийт 13 тойргийн шүүхүүд байдаг юм байна. Миний амьдардаг Миззури муж наймдугаар тойрогт хамрагдана. Аргамаг Инкорпоратэд бүртгэгдсэн Иллиной муж долдугаар тойрогт багтана.

Тухайн тойргийн шүүх нь өөрийн тойрогт хамаарах дүүргийн шүүхийн шийдвэрийг авч хэлэлцэнэ. Ихэнх тохоилдолд тухайн тойргийн бүх шүүгчид бус гурван шүүгчийн бүрэлдхүүнтэйгээр хэргийг хэлэлцдэг гэнэ. Чухал ач холбогдолтой хэргийг бол мэдээж бүх шүүгчид хуралдаж хэлэлцэнэ. Үүнийгээ en banc гэдэг юм байх. За нөгөө мэргэжлийн бус нь энд харагдаад уналаа, энэ үгийг орчуулж барсангүй.

Давж заалдах шүүх хэргийг хэлэлцээд гурван төрлийн шийдвэрийн нэгийг гаргана.
1. Дүүргийн шүүхийн шийдвэрийг зөвшөөрнө. Энэ нь дүүргийн шүүх асуудлыг алдаагүйгээр зөв шийдсэн гэж үзээд өмнөх шийдвэрийг хэвээр үлдээнэ.
2. Дүүргийн шүүхийн шийдвэрийг үл зөвшөөрч, үгүйсгэсэн шийдвэр гаргана. Энэ нь дүүргийн шүүх асуудлыг авч хэлэлцэхдээ алдаа гаргасан гэж үзээд шийдвэрийн зарим нэг заалт, заримдаа бүх шийдвэрийг хэрэгсэхгүй болгож болно.
3. Дүүргийн шүүхийн шийдвэрийг үл зөвшөөрч, хэргийг дүүргийн шүүхэд буцаан дахиж хэлэлцэх шийдвэр гаргана.

Нэгдсэн улсын системийн гурав дахь бөгөөд хамгийн дээд хэсэг нь АНУ-н дээд шүүх. Дээд шүүх нэг ахлах шүүгч, найман туслах шүүгчээс бүрдэнэ. Дээд шүүх нэгдсэн улсын давж заалдах шүүхийн хэргийн авч үзэхээс гадна нэгдсэн улсын хэмжээнд хэлэлцэгдэх боломжтой мужийн системээр яваа хэргийг ч хэлэлцэж болно. АНУ-н дээд шүүх нь Үндсэн Хууль болон нэгдсэн улсын хуулийн хамгийн эцсийн шийдвэр гаргагч юм. Монголоор бол нөгөө "Үндсэн хуулийн цэцийн дээр зөвхөн хөх тэнгэр л бий" гээчтэй ижил юм уу даа. АНУ-н дээд шүүхийн шийдвэрийг хэнбэгуай ч дагана, мөрдөнө. АНУ-д Ерөнхийлөгч ч АНУ-н дээд шүүхийн шийдвэрийг өөрчилж чадахгүй. Цорын ганц арга байгаа нь Конгресс Үндсэн Хуулиа өөрчлөх, гэхдээ хүрд эргүүлэх ийм боломж АНУ-н түүхэнд хэзээ ч гарч байгаагүй гэнэ. АНУ үүсэн бүрэлдэх үеийн анхдугаар Үндсэн Хууль одоо хүртэл өөрчлөлтгүйгээр мөрдөгдөж байна. Нэмэлт тайлбар, тодотгол бол хийгдсээн хийгдсэн.

Маргалдагч талууд writ of certiorari (за бас л мэдлэг дутаад орчуулж барсангүй шүү!) гээчийг олгохийг дээд шүүхээс гуйдаг юм байна. Ердөө 3-5% нь үүнийгээ авдаг гэнэ шүү. Бусад нь будаа, өмнөх шатны шүүхийн шийдвэр хэвээр үлддэг юм байх. Энэ айхтар зүйл зөвшөөрөгдвөл доод шатны шүүхэд асуудлыг дахин хэлэлцэх шийдвэр очиж буй болохоос дээд шүүх өөрсдөө асуудлын шууд эсрэгээр нь шийдэж хэргийн хувь заяг эргүүлж буй хэрэг бус юм байна.

Дээд шүүхийн шүүгчдээс ядаж дөрөв нь тухайн хэрэг Үндсэн Хуулийн чухал заалттай холбоотой гэж үзвэл л хэрэг доод шатны шүүхэд буцдаг их нарийн шалгууртай юм байна.

За дараа нь мужийн системийг тайлбарлая. Одоодоо ингээд хаваасаг. Нөгөө power point дундаа ч ороогүй байна шүү, за зүгээр ээ, цөмөөрөө үзээд дуусамз. Уул нь би чинь хоёрхон цаг л сонсоод өнгөрсөн юм. Хоолтойгоо холиод нэг л идчихвэл ингээд мөддөө сэргэхгүй, эргээд ч хуудас эргүүлээд л толгой гашлаад байх юм даа. "Цагийн юмийг цагт нь давтаад тогтоож авахгүй дээ, энэ хүүхдүүд үү. Нэг чихээр ороод нөгөөхөөр нь нэг л гарчихвал буцаад олддоггүй юм ш дээ" гэж өвөө минь их сургасан даа, уул нь. Муу л ач юм даа би, хм! Засарна аа ...

Хуулийн талаар зориглохуй

За би бичгийн хүн биш гэж "рекламдаж" байгаад блогдож эхлэсэн санагдана. Одоо бас л энэ аргыг урдаа барина даа :-). Би хуульч хүн биш, энэ мэргэжлээс хол хөндий нэгэн, гэхдээ америк оронд хууль, эрх зүйн энгийн ойлголт мэдлэг байхгүй бизнес эрхлэх дэндүү эрсдэлтэй хэрэг болдог гэнэ. Тэгээд ч бизнес эрхлэгч хүн хэзээ нэгэн цагт заавал шүүхэд дуудагдана, тэр бүү хэл хэд хэдэн удаа ч шүүхийн хаалга татна гэсэн бичигдээгүй гэхдээ амьдралд батлагдсан зүйл байдаг ажээ. Ингээд өөрийн мэдэж ойлгож авсан, сурч байгаа зүйлүүддээ тулгуурлаад жаал зүйл блогдоё. Хувийнхаа туршлагаар олж авсан, практик талдаа юм шүү. Үүнийг элдэв зөвлөгөө гэж ойлгов доо!!!

Америкийн хуулийн систем нь Английнхад суурилсан гэнэ. Энэ талаар ч урьд өмнө цахим өртөөнөөс олонтаа уншиж байсан юм байна. Санаж байгаагаас Боннын Алтангэрэл Английн систем, Германых гэж байгаад их олон удаа тайлбарлаж цуврал имэйл, нийтлэл бичдэгсэн.

Америкт Common Law гэсэн ойлголт байх. Шүүхийн шийдвэр нь хууль болдог юм уу даа. Урьд өмнө болж байсан ижил төстэй хэргийг шүүх юу гэж шийдсэн байна тэр нь тухайн үед шүүх шийдвэр гаргах үндэс болдог.

За бас Statutory Law гэсэн ойлголт байх. Шүүхээс гадна хууль тогтоох байгууллагуудын батласныг дагаж мөрдөнө. Конгресс энд том жишээ болно. Конгресс хууль батладаг шүү дээ. Монголтой зүйрлүүлвэл УИХ хууль батлана, түүнийг бүгд сахидагтай ижил юм уу даа.

Америк өөрийгөө давхар системтэй гэдэг юм байна. Энэ нь нэгдсэн улсын болон мужийн систем юм.

Нэгдсэн улсын систем нь хэрэг таслах шүүх (trail court), дотроо хоёр түвшинтэй давж заалдах шүүх (appellate court) болон АНУ-н дээд шүүх гэсэн гурван хэсгээс бүрдэнэ. Нэгдсэн улсын системийн шүүгчдийг (judge) Ерөнхийлөгч бүх насаар нь сонгодог. Энэ системийн давуу талыг жагсаавал:
- Улс орон даяар үйлчилдэг. Тодруулбал, Калифорни муж дахь нэгдсэн улсын шүүхэд хандсан хэрэг хаа хол Алабама мужид шийдэгдсэнтэй ижил байна. Энэ нь мужийн системээс ялгарах гол зүйл бөгөөд тухайн муж, орон нутгийн улс төрчдийн тоглолтоос ангид байлгадаг гэнэ.
- Хэргийг түргэн шийддэг. Хэрэг шийдэх хатуу тогтсон хугацаатай тул хэрэг сунжирдаггүй ажээ. Мужийн системийн хувьд хэргийн асар удааж болдог тул энэ нь нэгдсэн системийн томоохон давуу тал юм байна.
- Шүүгчдийн (jury) бүрэлдхүүнийг сонгох боломж их, томоохон нутаг дэвсгэрийг хамарч ялгаатай үзэл бодол бүхий өргөн сонголттой бүрэлдэхүүн бий болгох боломжтой.

За энд нэг зүйл тодруулахад, judge болон jury нь монголоор буухаар аль аль нь шүүгч гээд байгаагаас америк ойлголтоор бол шал өөр утга, үүрэг бүхий хоёр өөр ойлголт юм. Товчдоо, judge нь мэргэжлийнх бөгөөд хууль тогтоох байгууллага, шүүхийн орон тооны ажилтан, jury нь жирийн иргэдээс маргалдагч талууд сонгосон хэрэг шийдвэрлэх бүрэлдэхүүнд орсон хүн юм.

Дээр дурдсан нэгдсэн улсын хэрэг таслах шүүхийг нэгдсэн улсын дүүргийн шүүхүүд ч гэдэг. Эдгээр шүүхүүд мужийн системийн хэрэг таслах шүүхтэй ижил төстэйгээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Дүүрэг гэдэгт муж тэр чигээрээ эсвэл мужийн тодорхой хэсэг хамрагддаг юм байна. Эдгээр шүүхээр бүхэл улс орныг хамрах хэргийг авч хэлэлцдэг. Түүнчлэн тусгай үүрэг бүхий хязгаарлагдмал эрх бүхий шүүх буюу төрийн агентлаг энэ ангилалд хамрагдана. Жишээ нь, нэгдсэн улсын татварын шүүх, нэгдсэн улсын дампуурлын шүүх, олон улсын худалдааны шүүх.

Тэртээ нэгэнтээ "Шүүх болон зөрчил шийдвэрлэх аргууд" гэсэн хоёр цагийн сургалтад сууж байсны power point гараад ирснийг эргэн харж сэргээнгээ ийнхүү блогдов. "Үг олдож, үхэр холдох нь" гэдэг билүү. Одоогоор блог нийтлэлээ үүгээр өндөрлөе! Үргэлжлэл бол бий.

Сэтгүүл зүйн дэлхийн анхны сургууль 100 нас хүрлээ

За энэ ч миний бичсэн зүйл биш ээ :-), гэхдээ блогдоо оруулчихад болохгүй гэх газаргүй юм. Уул нь анх бичээд МН-Өнөөдөр сонинд илгээсэн ч хэвлэгдээгүй л дээ. Харин Америкийн монголчуудын хоёр ч онлайн мэдээллийн сайтууд нийтэлсэн.

“Эрт урьдын цагт Миззурийн Коламбиа хотод сэтгүүл зүйн анхны сургууль байгуулагджээ. Тэр жил 1908 оны есдүгээр сарын 14 байлаа. Тэр үед Америк Мексикийн дайн болж, хээл хахууль газар авсан, сэтгүүлчдийн ёс зүй унасан замбараагүй үе байжээ. Волтер Уильямс болон Миззурийн хэвлэлийн клуб Америкийн сэтгүүл зүйг өөрчлөхийн тулд сэтгүүлчдийг мэргэжлийн түвшинд сургах зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг ухаарч, ийм мэргэжлийн сургууль байгуулсан юм” гэж доктор Бэтти Уинфийлд сэтгүүл зүй судлаачдын симпозиумыг нээсэн үгээ эхэллээ. Миззурийн Их Сургуулийг төгсөгчдийн байр Рэйнолдс Алумнай төвд болсон энэ симпозиум 100 жилийн өмнө сэтгүүл зүй ямар түвшинд байсныг улс төр, нийгэм, эдийн засаг, хууль эрх зүйн орчин зэрэг тал бүрээс нь судалсан олон эрдэмтэдийн бүтээл болох “Сэтгүүл зүй-1908: Мэргэжил үүссэн нь” номыг албан ёсоор танилцууллаа. Уг номыг сэтгүүл зүйн анхны сургуулийг төгсөгчид хамтран бичиж, сэтгүүл зүйн түүх судлаач доктор Бэтти Уинфийлд хянан эмхэтгэжээ. Тэрбээр өөрөө 1908 он хэвлэл мэдээлэл улс төрийн ямар чухал үйл явдлуудыг хамран бичиж байсан тухай бүлэг бичжээ. “Сургуулийнхаа 50 жилийн ойг тэмдэглэхэд би оюутан байлаа. Одоо 100 жилийн баярт нь ирж, бичсэн номныхоо талаар илтгэл тавьж байгаадаа баяртай байна” гээд 1908 онд эмэгтэйчүүдийн сэтгүүл зүйд эзэлж байсан байр суурины талаар дээрх номын нэг бүлгийг бичсэн Маурин Бисли ярьж байв.

“Манай сургууль үе үеийн олон сэтгүүлчдийг бэлтгэж, Америкаар зогсохгүй дэлхийн сэтгүүл зүйн боловсролыг анхдагч болсон билээ. Сэтгүүлчийн мэргэжлийг шууд дадлага хийх замаар сургах аргыг эхнээсээ нэвтрүүлснээр Миззурийн хэмээн нэрлэгдсэн өвөрмөц аргыг буй болгосон” хэмээн тус сургуулийн захирал Дин Миллс бахархалтай ярьж байв. 2008 оны есдүгээр сарын 10-14-нд болсон дэлхийн анхны сэтгүүл зүйн сургуулийн 100 насны ойн баярт 2000 гаруй зочин, түүний дотор Солонгос, Хятад, Сингапур, Орос, Австри зэрэг гадаад орнуудын төлөөлөгчид хүрэлцэн иржээ.

“Энэ бүх хүмүүс бүгдээрээ сургуультай маань ямар нэгэн сэжмээр холбоотой улсууд. Сургуулийнхаа ойн баярт ирсэн хамгийн ахмад төгсөгч нь 1938 оны төгсөгч байна. Ийм олон хүмүүс сургуулийнхаа ойд цугларсан байгааг харвал Волтер Уильямс баярлах байсан байх“ гэж Дин Миллс “Эрх чөлөө дуулж байна” концертын нээлт дээр хэлэв. Агуулгаасаа болж тухайн үедээ хяхагдан боогдож байсан Америкийн дуу хөгжмийг энэ хамтлаг хуран цугларагсдад дуулж сонирхууллаа. Эрх чөлөөний орон гэдгээрээ алдартай Америк оронд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, дуулж хөгжимдөн, өөрсдийгөө илэрхийлэх зам шулуун дардан байаагүйн гэрч энэ байлаа. Садар самуун, хар тамхи, арьсны үзэл, үр хөндөлтийг сурталчилж байна хэмээн сэжиглэж, олон арван дууг Холбооны Мөрдөх Товчоо радио станцуудаас хэрхэн хааж, дууны үгийг мөр мөрөөр нь шалгаж байсан тухай сонирхолтой тайлбарыг “Эрх чөлөө дуулж байна” хамтлагийн гишүүн байгаад, гурван жилийн өмнөөс Юү Эс Эй Түдэй сонины орлогч эрхлэгч болсон Каплан том дэлгэцэн дээр дүрс зурагтай нь үзүүлэн хоёр цагийн турш тайлбарлалаа. Тэрбээр Миззурийн сэтгүүл зүйн сургуулийг 1975 онд төгсчээ. Элвис Прэслиг бүтэн биеэр нь гаргахыг хорьдог, Бетховений бүтээлүүдийг дайсан Германы хөгжим гээд нэг хэсэг хааж байсан зэрэг түүх их сонин байлаа.

Гурван өдрийн турш болсон дэлхийн сэтгүүл зүйн ууган сургуулийн 100 жилийн ойн баярын үеэр сэтгүүл зүйн чиглэлээр 35 хуралдаан, технологийн чиглэлээр 27 төрлийн хэлэлцүүлэг, 11 төрлийн үзэсгэлэн гарлаа. Сонгуулийн талаарх хошин зургийн 100 жилийн түүхийг харуулсан үзэсгэлэн, шилдэг фото зургийн үзэсгэлэнгийн үзмэрүүд олны сонирхлыг ихэд татаж байлаа. Өөр нэг онцлог бүтээл нь сэтгүүл зүйн сургууль, мэргэжил албан ёсоор үүсэх тэр үеийн нийгэм, сэтгүүлчдийн байдлыг тод томруунаар дүрсэлсэн “Тэргүүн нүүр” жүжиг байв. Энэ нь 80 жилийн өмнө Бэн Хэкт, Чарльз Мас Артур хэмээх хоёр сэтгүүлчийн зохиосон сэтгүүлчдийн талаарх Бродвэйн хошин жүжиг ажээ. Энэ алдарт жүжгийг сургуулийнхаа 100 жилийн ойгоор Монголын сэтгүүлчдийн танил профессор Байрон Скот, Ли Уилкинс нар найруулан Коламбиагийн театрын тайзан дээр үзэгч олны хүртээл болголоо.

Цал буурал үстэй өвгөн профессор Жон Мэрриллээс эхлээд шинээр сэтгүүлч болох гэж буй оюутнууд бүгд шар цаасан дээр төгссөн он, авсан зэргээ бичсэн нэрийн хуудас хүзүүнээсээ зүүжээ. Энгэр дээрээ “Сэтгүүлчдийн тангараг” гэж хараар гарчиглаад ар нуруун дээр нь тэрхүү тангарагийг мөр мөрөөр нь бичсэн шар өнгийн цамцаар оюутнууд ижилдсэн нь их өвөрмөц харагдаж байв.”Сургуулийг үүсгэн байгуулагч Волтер Уильямсын санаачилгаар зохиогдсон сэтгүүлчдийн энэхүү тангараг өдгөөг хүртэл сэтгүүлчдийн ёс зүйн залуур болсоор байна” хэмээн доктор Ли Уилкинс илтгэлдээ дурдаж байлаа.

Хуралд оролцогч сэтгүүлчид, судлаачид орчин үеийн сэтгүүл зүйд тулгарч буй бэрхшээлүүд, эдийн засгийн уналт болон технологийн дэвшил хэвлэл мэдээлэлд хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар хэлэлцэн ярилцлаа. Тэд орчин үед иргэд мэдээллээ хаанаас хэрхэн олж авдаг нь ойлгомжгүй байгаа талаар саналаа солилцож, цаашид сэтгүүл зүйг, сонин хэвлэлийг хэрхэн аврах тухай ухаан бодлоо уралдууллаа. Хүн бүр Интернэтээр дамжуулан мэдээлэл цацаж, блог бичих болсноор мэргэжлийн сэтгүүлч, мэргэжлийн сонин хэвлэлийн нэр нөлөө буурч байгаад олон хүн эмзэглэж явдгаа илэрхийлж байв. “Блог бол шар хэвлэлтэй адил” гэж нэг хэсэг сэтгүүлчид үзэж байхад өөр нэг хэсэг нь “Бид үүнийг хаах ямар ч боломж байхгүй. Харин түүний оронд олон түмний хэвлэл мэдээллийг үнэлэх үнэлэмжийг, ямар эх сурвалж илүү найдвартай, мэргэжлийнх вэ гэдгийг зааж сургах хэрэгтэй” хэмээн маргалдаж байлаа.

Ойн баярын сүүлийн өдөр Рэйнолдс Сэтгүүл Зүйн Институтыг албан ёсоор нээв. Миззурийн сэтгүүл зүйн сургуулийг төгсөгч Рэйнолдсын сургуульдаа гурван жилийн өмнө бэлэглэсэн 31 сая доллараар боссон энэ институт дэлхийн сэтгүүл зүйн ирээдүйг тодорхойлох технологийн судалгаа, туршилт, шинжилгээний төв болох юм. Энд байрлах Прайм төв сэтгэл зүй, физиологийн түвшинд хэвлэл мэдээлэл, түүгээр дамжиж байгаа мэдээлэл хүнд хэрхэн нөлөөлдөгийг судалдаг гэнэ. Уг төвийн ажилтан доктор Кевин Уайз онлайн мэдээлэл, уншигчдад хэрхэн нөлөөлдөг талаар хийсэн судалгаагаа, доктор Глэн Лешнер тамхины сурталчилгаа хүнд сайн, муу сэтгэгдлийн алийг илүү өгч байгаа талаар хийсэн судалгаагаа таницлууллаа. Өрөө болгон пиг дүүрэн, оюутнууд, зочид төлөөлөгчид хана налан шалан дээр суугаад илтгэгчдийн ярьж байгааг хичээнгүйлэн сонсож байлаа. Манай Монгол багш нар бол ирсэн зочид, багш нар, ахмад сэтгүүлчдэдээ суудлаа өг гээд босгох байх даа гэж бодогдмоор. Харин Америкт бол тийм ёс байхгүй, хэн түрүүлж ирсэн нь суудлаа тухлан эзлээд зогсохгүй, аль хэдийнэ зөөврийн компьютерээ асаагаад и-мэйлээ шалгах нь шалгаж, Интернэтээс мэдээлэл үзэх нь үзэж суух юм.

“Уншигч анхаарлаа хандуулан унших тутам зүрхний цохилт нь удааширна. Онлайн мэдээг инвертэд пирамидаар бичих, өгүүлэл маягаар бичихийн алинд нь видео дагалдвал илүү үр дүнтэй вэ гэдгийг бид иймэрхүү физиологийн үзүүлэлт дээр суурилж судалсан” хэмээн Кевин Уайз ярилаа.

Америкийн алдар хүндтэй томоохон сонин хэвлэлүүдэд ажилладаг ахмад сэтгүүлчид төгссөн сургууль дээрээ эргэн ирж, ирээдүй үе болох оюутан дүү нартайгаа мэргэжил, сэтгүүл зүйн чиг хандлагын талаар илэн далангүй ярилцаж, эрдэмтэн багш нартаа орчин үетэй хөл нийлүүлэн алхах сэтүүлчдийг бэлтгэхэд юуг анхаарах талаар зөвлөгөө өгч, санал солилцдог уламжлал энэ том ойн баярын үед ч гэсэн давтагдаж байлаа. 100 жилийн ойн баярын гурван өдрийн арга хэмжээ сэтгүүлчдийн хувьд өнгөрсөн үеэ дурсаж, одоо байгаа байдалдаа дүгнэлт хийж, ирээдүйд хэрхэн хөгжихөө хэлэлцсэн үр өгөөжтэй үйл явдал боллоо.

Миззурийн сэтгүүл зүйн сургууль дэлхийн олон оронд сэтгүүл зүйн боловсролыг шинэчлэн өөрчлөх ажилд оролцдог. Түүний дотор манай Монгол улсад сэтгүүл зүйн боловсрол хөгжихөд ч энэ сургуулийн хувь нэмэр тодорхой хэмжээгээр орсон билээ. 1999-2001 онд Монголын Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн санхүүжилтаар монголын сэтгүүл зүйн сургалтыг шинэчлэх төслийг Монгол улсын Их сургуулийн сэтгүүл зүйн тэнхим, Хэвлэлийн Хүрээлэн, Миззурийн сэтгүүл зүйн сургуультай хамтран хэрэгжүүлсэн билээ. Энэ төслийн хүрээнд манай сэтгүүл зүйн олон багш мэргэжилтнүүд тус сургууль дээр зочлон туршлага судалж, Миззурийн олон багш нар манай улсад очиж, сэтгүүл зүйн сургалт явуулсан. 1999-2002 он дэлхийн сэтгүүл зүйн ууган сургуульд Монголчуудын даллага авсан жилүүд байсан гэхэд болно. Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн Монголын Мэргэжилтнүүдийг дэмжих тэтгэлэгээр сэтгүүлч А.Оюунгэрэл, Б.Баясгалан бид гурав энд сэтгүүл зүйн магистрын зэрэг горилон суралцаж, сэтгүүлч Д.Гантуг, Б.Одсүрэн нар судалгаа хийх зочноор ирж ажиллаж байлаа.

Я.Борчулуун
Коламбиа, Миззури