Э.Жагдагдорж: Хүмүүс Америкийг мөнгө олдог газар биш гэдгийг ойлгосон байх

"Зуны лекц - 2010" болохын өмнөхөн буюу долдугаар сарын 19-нд Үндэсний шуудан сонинд нэг ярилцлага өгсөнөө нэг блогдчихоё.

Үндэсний шуудан (2010.07.19 №168(882))

Э.Жагдагдорж: Хүмүүс Америкийг мөнгө олдог газар биш гэдгийг ойлгосон байх

Л.МӨНХЗАЯА

Ирэх баасан гаригт гадаадад байгаа Монгол мэргэжилтнүүдийн Зуны лекц-2010 Кэмпински зочид буудалд болохоор болжээ. Эхний удаад алдарт Майкрософтын толгой программист, Миззүри их сургуулийн судлаач гээд Америкт бүү хэл дэлхийд “том” ажил хийж байгаа таван залуу найман төрлийн лекц уншихаар болжээ. Тэдний нэг Э.ЖАГДАГДОРЖТОЙ ярилцлаа. Түүнийг товч танилцуулбал Симко Инкорпорэйтэд компанид Лотус Нотус Домино хөгжүүлэгчээр 2000 оноос ажиллаж байгаа. АйБиЭмийн мэргэшсэн мэргэжилтэн. АНУ-д бүртгэлтэй Америк дахь Монголчуудын худалдааны танхимын тэргүүний сонгуультай. Монголын хэвлэлийн ертөнцийг компьютертэй “танилцуулсан” хүний нэг юм.

-Америк дахь Монголын худалдааны танхимын тэргүүн гэхээр сонирхмоор санагдлаа л даа. Таны тэргүүлж буй Худалдааны танхим ямар ажил яаж хийдэг вэ гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Америкт амьдарч байгаа монголчууд сурдаг нь сураад, ажилладаг нь ажиллаад байхын хажуугаар олон хүн тэнд жижиг бизнес эрхэлдэг болсон. Эдгээр жижиг бизнес эрхэлдэг байгууллагууд нэгдсэн холбоо байгуулъя гэж хоорондоо ярилцаад гурван жилийн өмнө худалдааны танхимаа байгуулж байсан юм. Америк олон шат давхаргын хуулиудтай. Нэгдсэн улсын хууль гэж том хууль байна, тэгээд муж болгон тус тусдаа хуультай, доошоогоо орон нутгийн хууль гэж бас бий. Энэ олон хуулиудад зохицохын тулд бизнесийн байгууллагууд нэгдсэн chamber байгуулдаг. Монголоор худалдааны танхим гэж орчуулаад байгаа юм. Америк бизнесийн бүртгэлийн системээс эхлээд бүх юм нь худалдааны танхимд төвлөрөхөөр зохицуулагдаж, олон нийтийн байгууллага ийм ангиллаар бүртгүүлнэ, татварт ингэж тусгагдана гээд бүгдийг заагаад өгсөн байдаг. Бид нар л өөрсдийгөө Америкт хийж байгаа Монголын бизнес гэж нэрлээд байгаа болохоос бүртгэж авч байгаа газар америкийн жижиг бизнес гэж нэрлэнэ.

-Заавал монголчуудын худалдааны танхим гэж онцлохгүй тухайн орныхоо ийм төрлийн байгууллагад хамрагдаж болдог биз дээ?

-Мэдээж болно. Америкийн төлбөрийн систем, үйл ажиллагаанд нь хүрэхэд худалдааны танхимаар дамжих нь ашигтай. Жишээ нь Америкт явуулж буй монгол эзэнтэй жижиг бизнес тухайн орон нутгийнхаа танхимуудад гишүүн болж ороод тэр шугамаараа сонирхлоо илэрхийлээд, янз бүрийн хөтөлбөрт хамрагдаад явж болно. Гэхдээ төлбөр нэлээн өндөр. Нэгдсэн улсын худалдааны танхимын гишүүн болохын тулд 600 доллар төлж байх жишээтэй. Миний амьдардаг Мизүри мужийн худалдааны танхимын гишүүн боллоо гэхэд үндсэн 600 доллар, дээр нь ажилчдынхаа тооноос хамаарч татвар нь өсдөг, зардал ихтэй. Тэнд нэгдсэн хэдэн мянган бизнесүүдээс энэ ганц монгол юм аа гээд ялгах хэцүү. Тэгэхээр тэнд байж байгаа хүмүүс яадаг вэ гэхээр арай өөр хэлбэрээр Америк дахь Монгол, Солонгос, Тайландчуудын гээд тус тусдаа худалдааны танхимууд байгуулсан байдаг. Монголын худалдааны танхим гэхэд дийлэнх гишүүд нь монгол эзэнтэй америк бизнесүүд гэж хэлж болно. Ингээд гишүүн болчихоор янз бүрийн хөтөлбөр, есөн шидийн юманд холбогдоход амар болоод эхэлнэ. Байгууллага дотроо олон чиглэлийн зорилгууд тавьчихсан байдаг юм. Энэ дотор Америкт бизнес эрхэлж байгаа монголчуудаа дэмжихийн тулд тэднийг сургаж боловсруулах зорилго байдаг. Бизнесменүүд Америкийн сургалтын байгууллагууд руу, бизнесийг дэмжих төвүүдтэй харьцаад сургалтад явж болно л доо. Саад нь нэг бол зардал өндөр, эсвэл хэлний бэрхшээл, ажил хийж байгаа хүмүүс англи хэлийг бүрэн төгс эзэмшиж чадахгүй шүү дээ. Бас бичил бизнес эрхэлж байгаа юм болохоор завгүй байна. Хэзээ сургалтдаа явж, хэдийгээр нь бизнесээ эрхлэх вэ гээд. Тэгэхээр иймэрхүү мэдээлэл, сургалтаа монголоор авдаг болчихвол хамаагүй илүү.

-Энэ сургалтыг нь тэгээд ямар хүн явуулах уу?

-Сургалтуудаа америкуудаар хийлгэхээс гадна тэнд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа монголчуудаар хийлгэдэг юм. Гурван жилийн хугацаанд нэлээн олон сургалт хийсэн байна. Америк Монголтой харьцуулах юм бол газар нутаг нь том, хол хол хотуудтай. Нэг хотоос нөгөөрүү явахад машинаар арван хэдэн цаг давхина, онгоцоор тав, зургаан цаг ниснэ. Тийм болохоор монголчууд элбэг амьдардаг хотуудад сар жилээр ээлжлээд сургалт хийнэ. Америкийн мэргэжлийн байгууллагад ажиллаж байгаа монголчуудыг жижиг бизнес эрхэлж байгаа монголчуудтай танилцуулахаар хоорондоо мэдлэг солилцох систем үүснэ. Бизнесийн чиглэлээр сурч байгаа оюутан гэхэд практик мэдлэг байдаггүй. Сайн сургууль төгссөн байлаа ч гэсэн цаас бариад энд тэнд дугаарт зогсч үзээгүй хүн төгсөнө шүү дээ. Гэтэл бизнес эрхэлж байгаа хүн цаасаа бариад зөв буруу нь мэдэгдэхгүй бөглөөд л гүйгээд байдаг тэгж, тэгж нэг зөвшөөрөл авдаг. Гэтэл бизнесийн харилцаа бизнесийн соёл гэж өргөн ойлголт бий. Ресторан ажиллуулдаг монгол компьютер сурах гээд л, вэб сайт хийх гээд гүйж байхын оронд компьтерийн чиглэлийн компанид ажилладаг нэгэндээ хандаж зөвлөгөө тусламж авбал дээр биз дээ.

-Энд байгаа монголчууд тантай ижил монголчуудаа эх орондоо ирээд ихийг бүтээгээсэй гэж хүсдэг. Гаднын оронд хөрөнгө оруулж байхаар уг нь монголдоо хөрөнгө оруулбал?

-Монголын төр гадаадад байгаа монголчууддаа их анхаардаг болсон байна. Нэг их урт нэртэй байгууллага бий. Нэг дэх өдөр хурал хийх гэж байгаа. Гадаадад байгаа монголчуудыгаа хамаарах юу ч билээ. Тэр байгууллага Зөгийн үүр гээд төсөл боловсруулаад байх шиг байна. Хоёр жилийн өмнө бил үү, С.Баяр ерөнхий сайд байхдаа Америкт очихдоо айхтар сүрхий захиа бичээд олон хүний сэтгэл хөдөлгөсөн. Гадна байж байгаа монголчууд монголоо гэж байна, энд байгаа хүмүүс нь ч эргэж дуудаад байх шиг байна л даа. Тийм болохоор бид Америкт зааж сургадаг монголчуудаа Монгол руу явж сургавал ямар вэ гэсэн санаачлага гаргасан. Бид энэ лекцийг зохион байгуулж буй хүмүүс биш. Энэ лекцийг зохион байгуулж чадах байгууллагыг монголоос сонгосон. Бид зөвхөн Америкт мэргэжлээрээ тогтвор суурьшилтай удаан ажиллаж байгаа монголчуудыг лекц уншуулж оролцуулах санаачлага гаргаж байгаа юм.

-Энд ямар байгууллага сонгосон юм бэ?

-“Цахим мэдлэг” гэдэг байгууллага сонгосон. Эд онлайнаар хүмүүст хичээл явуулдаг юм байна. Энд монголоор ер нь юу зааж байна гээд хичээлд нь сууж үзээд аятайхан санагдаад сонголоо. Бид энд нэг лекц уншчихаад буцаад нөгөө л ажлаа хийнэ шүү дээ. Монголоос хүмүүс би ийм юм хиймээр байна, яаж хийдэг юм гэх зэргээр асууж сураглавал ажлынхаа цаг заваар энэ байгууллагынхаа онлайн сисмемийг ашиглаад юмаа зааж өгөх гээд байгаа юм. Зааж өгнө гэдэг нь багш зааж өгөөд сурагч сурна гэсэн маягаар биш. Эндээс асуугаад байгаа юмыг тэнд яаж хийдэг юм гэдэг мэдээллийг л өгнө. Бид өөрсдөө бас их юм сурна шүү дээ. Хоорондоо мэдлэг солилцож байгаа юм. Бидний ажил хийж байгаа орчноос олон хүн сурч төгсөөд ирж байна. Тэр хүмүүсийн сурсан арга барил нь юм заалгаж биш, өөрсдөө ухаж олж сурсан байдаг. Юу гэж нэрлэх юм бэ дээ, Боловсролынхон үүнийг шавь төвтэй сургалт гэж нэрлээд байгаа. Тэдний гол онол нь мэдлэг гэдгийг сурч, хүлээж авдаг юм биш, мэдлэг гэдгийг өөрөө бий болгож бүтээдэг, хүний бүтээгдэхүүн юм байна л даа. Тэрнээс нэг хүний заасныг сураад л мэдлэгтэй болоод байдаг юм биш. Мэдлэгийг өөрөө хайж олж, энэ чинь ийм байдаг юм байна, тэр чинь тэгж холбогддог юм байна гэж эхлэхээр өөрийнх нь бүтээгдэхүүн болж гардаг. Энэ л мэдлэг байдаг юм байна. Хүн болгон өөрсдийн бүтээгдэхүүнээ хоорондоо солилцъё л гээд байгаа юм. Би жишээ нь мэдээллийн технологийн чиглэлээр ажил хийдэг хүн. Тэнд өөрийнхөө ажлын мэдлэгийг ажиллаад, сураад олж авсан байдаг. Монголд байж байгаа мэргэжил нэгт хүмүүс маань ажлаа ер нь яаж хийж байна, тэдэнд юу хэрэгтэй байна, надад юу хэрэгтэй байна гэдгийг сургалт дээрээ олон хүмүүстэй харилцаж мэднэ, мэдлэгээ солилцоно. 30 минутын хугацаанд боломжийн мэдлэг олоод авчихна, тэд ч нэлээн юм мэдэх байх.

-Одоо болох уулзалтад ямар хүмүүс лекц унших юм бэ?

-Яг энэ удаа таван хүн найман лекц уншина. Монголд ирэх цаг хугацаа нь давхцаагүй бараг 20-иод хүн байгаа. Үзэл бодлоороо нэгдэнэ гэдэг шиг бүгдээрээ ингэе, Монголоо хөгжүүлэхийн тулд тэгье, би энэ сэдвээр тийм юм ярьж өгч болно гээд хоёр гурван жилийн хугацаанд нэгдэл маягийн юм үүссэн л байгаа юм. Тэндээс таван хүн л ирээд байгаа юм. Тэр барууны өндөр хөгжсөн газар чинь Монголд байдаг шиг за би амралтаа авлаа, нутаг явлаа гээд явчихаж болохгүй л дээ. Ажил дарамт ихтэй, өрсөлдөөнтэй, амралтаа зохицуулахын тулд зарим нь бүр жилийн өмнө төлөвлөгөө гаргана, ер нь таван хүн нэг дор цуглана гэдэг би хувьдаа олон хүн цуглачихлаа гэж бодоод байгаа юм.

-Лекц унших хүмүүүсийн нэг нь та, нөгөө дөрөв нь?

-Финляндын Аабо академийн судлаач, эрдэм шинжилгээний ажилтан И.Цэрэн-Онолт гээд доктор залуу байгаа. Мань эр өмнө нь Испанид докторын зэрэг хамгаалсан л даа. АНУ-ын Мизүри их сургуулийн Боловсролын сургуулийг нь төгссөн, тэндээ эрдэм шинжилгээний ажилтан, судлаач хийдэг, бас багшилдаг Я.Борчулуун гээд доктор байгаа. АНУ-ын Конгрессын номын сангийн судлаач М.Саруул-Эрдэнэ гээд доктор залуу ирсэн. Тэгээд Майкрософтын ахлах програмчлалын инженер хийдэг Л.Бат-Өлзий гээд залуу байгаа. Майкрософтод 11 жил ажиллаж байна уу даа. Би өөрөө Симко Инкорпорэйтэд гэдэг компанид ажилладаг.

-Америкийн бичил бизнесийн аль салбарт монголчууд түлхүү байна вэ. Өөрөөр хэлбэл хэн илүү орлого олж байна вэ?

-Ер нь салбар болгонд монгол хүн байна. Гурван жилийн өмнө хэчнээн монгол жижиг бизнес байдаг юм бэ гэж тоолоход 200 гэсэн тоо гарч байсан юм. Тэр үеийнхээс одоо бол арай өөр болсон. Сүүлийн үед том машинаар тээвэр хийдэг монголчууд бараг 100 гаруй болсон байх. Бид тракны жолооч гэж нэрлэдэг. Даруухан монгол зангаараа л тракны жолооч гэж хэлээд байгаа болохоос үнэн хэрэгтээ тэд чинь бүгдээрээ жижигхэн бизнесүүд л дээ. Цаад америк байгууллагууд нь хувь хүнтэй биш нэрээр нь нэрлэгдсэн бизнесүүдтэй харьцана. Хувь хүнд өгч байгаа биш, жолоочид нь биш, компанид нь ачаа өгч зөөлгөнө. Нэлээн сүрхий олон машин жолоочтой болсон монгол компани хүртэл бий. Тэд чинь л монголд америкийн том том машинуудыг одоо оруулж ирж байна шүү дээ. Бас монгол таксинууд, монгол ресторанууд бий. Бид чулууныхан гэж нэрлээд байдаг юм. Үнэт чулуу байдаг шүү дээ. Чулуугаар гал тогоо, ариун цэврийн өрөөний тавилга хийж, тааруулж тавьдаг бизнесүүд нэлээн олон бий. Энэ нэлээн сайн том бизнес байх. Хойд Виржиния гэдэг мужийн нэг дүүрэг тэр чигтээ монгол жижиг бизнесээр ажлаа хийлгэдэг болсон. Дүүрэг гэхээр нэг аймаг шиг том л доо. Төв аймаг шиг том аймгийн шинэ хуучин барилгуудыг монголчууд л засч янзалж байна гэсэн үг. Тэр хэсэгтээ л манай эдийн засгийн хөгжилд монгол бизнесүүд үр ашигтай ажиллаж байна гэсэн нийтлэл хүртэл хэвлэл дээр нь гарсан байдаг.

-Гадаадад байгаа монголчуудыг бусад орныхонтой харьцуулахад ажилсаг, тэсвэр тэвчээртэй, юм сурахдаа амархан гээд л ярьдаг. Яг гадаадад ажиллаж, амьдарч буй монгол хүнээс энэ талаар асууя?

-Ажиллахын хувьд хангалттай гайгүй л ажиллаж байгаа байх. Сайн ажиллаж чадахгүй бол тэр зах зээл дээр өрсөлдөөд бизнес хийгээд байж чадахгүй л дээ. Үйлчлүүлэгчгүй бол би мундаг бизнестэй гэж хашгираад ямар ч нэмэргүй. Зах зээлийн хууль гэдэгт чинь захирагдаж л өрсөлдөнө. Тэрнээс энэ Жагдаг гэдэг гайгүй монгол залуу байна лээ. Энэ нөхрийн бизнесээр дандаа үйлчлүүлнэ гэж сонгохгүй. Өөрийгөө таниулах, өөрийнхөө төлөө ажиллах л хэрэгтэй болж байгаа юм.

-Эх орондоо буцах талаар хэр ярьдаг вэ. Бид болохоор хүний нутагт хөрөнгө оруулахаар эх орондоо ирээч ээ гээд уриад байгаа. Таны өөрийн хандлага ямар байгаа вэ?

-Нийтийн хандлагыг бол сайн мэдэхгүй юм, хүн бүр өөрийн бодолтой, өөрийн сонголтоо олсон байдаг юм. Ер нь бол Монголд байгаа хүмүүс, Америкт очоод удсан монголчууд хооронд сэтгэлгээний зөрөөтэй болж эхэлнэ. Үүнийг харилцааны соёлын ялгаа гэж нэрлэх байх. Бид энд бол хамаагүй хамт олонч хүмүүс шүү дээ. Би ажилгүй болчихвол аав ээж дээрээ л очно. Аягүй бол хойморьт нь гараад суучихна. Нөгөө хэд аягүй бол үүдний өрөөнд унтана. Тэгэхээр би ажилгүй болохоос айхгүй. Бас нэг сайхан юм нь хамт олонч. Ах юу гэж бодож байгаа бол, найз юу гэх бол, дарга ер нь юу гэж дуугарах бол гэсэн бодлууд их. Америкт бие даасан чадвар амьдралд хэрэг болдог. Өөрөө л асуулаа шийдэж, амьдралаа авч явж чадахгүй бол юун аав ээж дээрээ очих. Аав ээж нь 18 хүргээд л баяртай гэнэ. Тийм нийгэмд амьдрахаар сэтгэхүй нь өөрчлөгдөнө, тэрнээс ч өөр арга байхгүй болно. Тэгэхээр тэнд байгаа хүмүүс буцах уу үлдэх үү, бүр үү, түр үү гэсэн хувийнхаа сонголтыг хийж байгаа юм. Хүн болгон явна аа л гэж хэлдэг юм, амаараа бол. Ер нь сүүлийн гурав, дөрвөн жил их олон хүн буцаж байгаа. Одоо энэ лекцийг зохион байгуулахад туслаж байгаа хүмүүс дандаа Америкт сурч, ажиллаж байсан хүмүүс. Ямар ч гэсэн тэнд байгаа олон монголчуудаас буцаж ирээд л байна. Буцъя гэсэн бодолтой хүн ч олон байна. Зарим нэг нь яах нь вэ гэж харж байгаа байх. Монголоос ч гэсэн одоо ир, улсаа хөгжүүл их дуудах л юм. Үүний хажуугаар эндээс явъя гэсэн бодолтой хүмүүс хэвээрээ л байх шиг байна л даа. Хүүе явах юмсан, яах вэ гэсэн хүмүүс зөндөө. Би өөрөө Америкт амьдраад л байгаа юм шиг боловч үнэн хэрэгтээ мэдээллийн технологийн тусламжтай яг л Монголд байгаа шиг байна шүү дээ. Энд байгаа миний хоёр найз надаас нэгнээ асууж байна. Цаадахь чинь сайн уу, юу болсон гэнэ гээд л. Биеэрээ л тэнд байгаа болохоор оюун санаа, харилцаа хамаг юм даяарчлалын аясаар нэг болж. Цагийн зөрөөнөөс болж намайг унтаж байхад тэд надруу мессеж бичсэн байгаа юм бусдаар бол яг л монголд байгаа шиг л амьдарч байна. Зарим төрийн байгууллагын ажилтан хүртэл боловсруулж байгаа бичиг цаасаа мэргэжлийн экспорт маягаар уншаадахаач гэж явуулна. Цахим хөтөлбөр, Ерөнхий сайдын яриад байгаа Цахиурын хөндий гээд нэг хөтөлбөр байна. Монгол чинь Америк шиг Цахиурын хөндийтэй болно гэж яриад байгаа. Тэрэнд хүртэл бид холбогдчихсон санал бодлоо өгөөд, зөвлөлд нь хүртэл орчихсон “тууж” яваа. Монголд байсан бол дунд нь ороод зангиа засч хуралд суух байх. Тэндээс бол орон дотроосоо би бичиж байна уу, хаанаас бичиж байна бүү мэд, ямар ч гэсэн холбогдоод л байгаа

-Ингэж яриад байх юм. Америк руу гарах явцгүй болсон байна лээ, ер нь гадаад гарч мөнгө хийх амаргүй болсон гэж. Америкт мөнгө олох тийм явцгүй болсон юм уу?

-Хувь хүнээс л хамаарах байх. Америк бол юу ч өөрчлөгдөөгүй. 30 жилийн өмнөх Америк яг тэр хэвээрээ. Мэдээж хөгжил бол явагдаж л байгаа. Би хүмүүсийг Америк руу мөнгө олох гэж явдаггүй байх гэж боддог. Мөнгө олох гэж явсан хүмүүс мөнгө олдог газар биш байна даа гэж ойлгосон байх. Тэндээ дасаад, санаа нь нэгдээд мөнгө олохгүй юм байна гэдэгтээ эвлэрсэн үү, зарим нь эвлэрэхгүй буцаад гэр рүүгээ туучихсан уу сайн мэдэхгүй л байна. Миний хувийн амьдралаас харж байхад Монголд байгаа хүн илүү мөнгөтэй байдаг юм байна лээ.